Ин таҳлил ба боби "Қабули Конститутсия - маҳсули тафаккури созандаи Пешвои миллат" аз китоби академик Фарҳод Раҳимӣ "Абармарди таърихсоз" (Душанбе, 2025) бахшида шуда, ба се қисмати 6-саҳифаии алоҳида тақсим гардидааст. Таҳлил аз нигоҳи илмӣ ба сохтор, мазмун, далелҳо ва аҳамияти боб пардохта, нақши Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ташаккули давлатдории муосир баррасӣ мекунад. Таҳлил бо далелҳои таърихӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсӣ таҳким ёфта, ба методологияи таҳлили илмӣ такя мекунад.

         Боби "Қабули Конститутсия - маҳсули тафаккури созандаи Пешвои миллат" (саҳ. 227-235) аз китоби академик Фарҳод Раҳимӣ "Абармарди таърихсоз" (Душанбе, 2025) ба нақши Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6 ноябри 1994) ва ташаккули давлатдории муосири тоҷикон бахшида шудааст. Ин боб дар контексти таърихи муосири Тоҷикистон аҳамияти бузург дорад, зеро Конститутсия ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ заминаи давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро гузошта, роҳи пешрафти ҷомеаро муайян кардааст.

         Мавзӯи боб дар шароити пасошӯравӣ, ки Тоҷикистон бо бӯҳрони сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ рӯбарӯ буд, хеле муҳим аст. Қабули Конститутсия тавассути раъйпурсии умумихалқӣ на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки нишонаи пирӯзии демократия ва ифодаи иродаи мардум буд. Академик Фарҳод Раҳимӣ Пешвои миллатро миллат дар мураттабсозии ин санад ва таҳкими давлатдории миллӣ муҳим арзёбӣ кардааст.

Боби мазкур аз як муқаддима ва чанд қисмати асосӣ иборат аст, ки ба таври мантиқӣ ташкил шудааст:

- Муқаддима. Бо иқтибос аз суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи аҳамияти қабули Конститутсия оғоз шуда, онро ҳамчун воқеаи таърихӣ ва нишонаи пирӯзии демократия тавсиф мекунад.

- Қисмати асосӣ: баррасии зарурати қабули Конститутсия дар шароити пасошӯравӣ; нақши Пешвои миллат дар мураттабсозии лоиҳаи Конститутсия ва омӯзиши таҷрибаи байналмилалӣ; таъсиси низоми ҳуқуқии давлат, таҷзияи ҳокимият ва кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон; дастовардҳои Конститутсия дар таҳкими сулҳ, ваҳдати миллӣ ва пешрафти ҷомеа.

- Хулоса. Таъкид бар аҳамияти Конститутсия ҳамчун "бахтномаи миллат" ва зарурати риояи он барои расидан ба ҳадафҳои созанда.

Сохтори боб бо далелҳои таърихӣ, ҳуқуқӣ (масалан, омор аз раъйпурсӣ) ва нақлҳо аз суханрониҳои Пешвои миллат таҳким ёфта, ба хонанда тасаввуроти комил дар бораи аҳамияти Конститутсия медиҳад.

        Боб бо тавсифи шароити мураккаби пасошӯравӣ оғоз мешавад, ки Тоҷикистон бо бӯҳрони сиёсӣ, иқтисодӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ рӯбарӯ буд. Барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ зарурати таҳияи санади нави асосиро ба миён овард, зеро низоми пешина бо талаботи давлати мустақил мувофиқ набуд. Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ (1992) бо интихоби Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ заминаро барои ташаккули давлатдории нав фароҳам овард. Муаллиф таъкид мекунад, ки Пешвои миллат бо дарки тақдирсоз будани Конститутсия, мураттабсозии онро шахсан роҳбарӣ карда, комиссияи конститутсиониро таъсис дод.

         Дар боб нақши муҳими Пешвои миллат дар таҳияи Конститутсия таваҷҷуҳи махсус зоҳир мешавад. Пас аз интихоб ба мақоми Раиси Шӯрои Олӣ (1992), муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси комиссияи конститутсионӣ фаъолиятро оғоз кард. Комиссия дар тӯли ду сол таҷрибаи пешрафтаи давлатҳои мутараққиро омӯхта, фикру пешниҳодҳои мардумро ба инобат гирифт. Лоиҳаи Конститутсия ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод шуда, 6 ноябри 1994 бо 87,59% овозҳо дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Ин раъйпурсӣ нишонаи иштироки фаъолонаи мардум ва пирӯзии демократия буд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ дорои хусусиятҳои фарқкунанда аст:

- Давлат ҳамчун соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муайян шудааст.

- Моддаи 5-уми Конститутсия инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф карда, давлатро ба ҳифзи онҳо муваззаф мекунад.

- Низоми давлатдорӣ ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ тақсим шуда, мустақилияти онҳоро таъмин мекунад.

- Конститутсия озодии сиёсӣ ва иқтисодиро кафолат дода, заминаи ҷомеаи шаҳрвандиро фароҳам овард.

Дар ин боб Академик Фарҳод Раҳимӣ таъкид мекунад, ки ин хусусиятҳо Конститутсияро бо меъёрҳои байналмилалӣ мутобиқ сохта, Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кардаанд.

         Қисмати аввали таҳлил ба муқаддима, сохтори боб, заминаи таърихии қабули Конститутсия, нақши Пешвои миллат дар мураттабсозии он ва хусусиятҳои асосии Конститутсия бахшида шуд. Боб бо далелҳои таърихӣ ва ҳуқуқӣ нишон медиҳад, ки Пешвои миллат тавассути роҳбарии таҳияи Конститутсия ва таъмини иштироки мардум дар раъйпурсӣ заминаи давлатдории муосирро гузошт.

Конститутсия ҳамчун санади сарнавиштсоз заминаи устувори ҳуқуқиро барои пешрафти Тоҷикистон фароҳам овард. Баъзе дастовардҳои муҳим:

- Конститутсия ба барқарорсозии субот ва оромӣ дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ мусоидат кард.

- Кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон, гуногунандешӣ ва бисёрҳизбӣ заминаи ҷомеаи демократӣ гардид.

- Конститутсия ба гузариш ба иқтисоди бозоргонӣ ва таъмини моликияти хусусӣ кумак кард.

- Тоҷикистон аз ҷониби зиёда аз 150 давлат ва 50 ташкилоти байналмилалӣ эътироф шуда, муносибатҳои дипломатӣ бо беш аз 180 кишвар барқарор гардид.

Дар боб таъкид меравад, ки ин дастовард маҳсули сиёсати дурандешонаи Пешвои миллат ва мутобиқати Конститутсия бо меъёрҳои байналмилалӣ аст.

Конститутсия заминаи низоми ҳуқуқии мамлакатро гузошта, беш аз 22 кодекс ва 400 қонуни умумию соҳавиро ба вуҷуд овард. Аз ҷумла:

- Кодексҳои асосӣ. Кодексҳои ҷиноятӣ, гражданӣ, оилавӣ, гумрук ва андоз барои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ замина фароҳам оварданд.

- Қонунҳои соҳавӣ. Қонунҳо дар бораи маориф, тандурустӣ, танзими анъанаҳо ва масъулияти падару модар ба таъмини амният ва суботи ҷомеа мусоидат карданд.

- Ислоҳоти судӣ. Қабули қонунҳои конститутсионӣ дар бораи Суди конститутсионӣ, судҳои иқтисодӣ ва ҳарбӣ мустақилияти ҳокимияти судиро таъмин кард.

Дар боб сухан дар бораи ислоҳот дар таҳкими адолати судӣ, баробарии ҳама дар назди қонун ва риояи ҳуқуқи инсон меравад.

        Дар боб ба зарурати такмили Конститутсия дар асоси тағйири шароити ҷомеа таваҷҷуҳ зоҳир мекунад. Се маротиба тағйиру иловаҳо (1999, 2003, 2016) ба Конститутсия ворид шуданд, ки ба талаботи замон ва рушди давлатдории миллӣ мутобиқ буданд. Аз ҷумла:

- Тағйироти 1999. Мутобиқи Созишномаи сулҳ, ин тағйирот ба таҳкими ваҳдати миллӣ ва суботи ҷомеа мусоидат кард.

- Тағйироти 2003 ва 2016. Ин иловаҳо ба ташаккули парлумони касбӣ, мустаҳкамсозии низоми қонунгузорӣ ва рушди иқтисодию иҷтимоӣ кумак карданд.

Ин тағйирот нишон дод, ки Конститутсия санади зинда аст, ки бо талаботи замон такмил ёфта, дастовардҳои истиқлолро мустаҳкам мекунад.

        Дар нақши Пешвои миллат ҳамчун ҳомии Конститутсия ва сулҳи миллӣ нишон дода шудааст. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути сиёсати сулҳҷӯёна ва ташаббусҳои байналмилалӣ (масалан, дар масъалаҳои об ва пиряхҳо) Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард. Суханрониҳои ӯ, аз ҷумла таъкиди соли 1993 дар бораи бунёди давлати ҳуқуқбунёд ва демократӣ, ба меъёрҳои асосии Конститутсия ворид шуда, дар муддати кӯтоҳ натиҷа доданд.

        Конститутсияи Тоҷикистон бо мутобиқат ба меъёрҳои байналмилалӣ ба эътирофи Тоҷикистон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ мусоидат кард. Боб таъкид мекунад, ки сиёсати пешгирифтаи Тоҷикистон дар пешгирии низоъ ва таҳкими ваҳдат аз ҷониби сиёсатмадорони Шарқу Ғарб мавриди омӯзиш қарор гирифтааст. Инчунин, аъзоияти Тоҷикистон дар зиёда аз 50 ташкилоти байналмилалӣ нишонаи мавқеи устувори он дар арсаи ҷаҳонӣ аст.

         Дар боб нишон дода мешавад, ки Конститутсия заминаи ҳуқуқии пешрафти Тоҷикистонро фароҳам оварда, сулҳ, ваҳдат ва рушди ҷомеаро таъмин кардааст. Ин қисмат заминаро барои баррасии аҳамияти фарҳангӣ ва иҷтимоии Конститутсия дар қисмати сеюм фароҳам меорад.

         Конститутсия на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки "бахтномаи миллат" ва "шоҳсутуни давлатдорӣ" арзёбӣ мешавад. Он ормонҳои ҳазорсолаи мардуми тоҷикро ҷомаи амал пӯшонида, эҳтиром ба қонун, ватандӯстӣ ва хештаншиносиро дар ҷомеа тарғиб кардааст. Боб таъкид мекунад, ки Конститутсия мардуми Тоҷикистонро ҳамчун қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ карда, садоқат ба арзишҳои умумибашариро таъмин намудааст.

         Конститутсия заминаи ҷомеаи демократӣ ва ҳуқуқбунёдро гузошта, принсипҳои баробарии ҳама дар назди қонун, баробарии зану мард, дахлнопазирии моликияти хусусӣ ва гуногунфикрии сиёсиро муқаррар кардааст. Боб нишон медиҳад, ки ин меъёрҳо ба ташаккули низоми парлумони касбӣ, фаъолияти озоди иқтисодӣ ва риояи ҳуқуқи инсон мусоидат кардаанд. Инчунин, Конститутсия ба таълиму тарбияи насли наврас дар рӯҳияи ватандӯстӣ ва ахлоқи нек кумак карда, заминаи маънавии пешрафти ҷомеаро таъмин намудааст.

         Дар боб ба нақши Конститутсия дар таҳкими сулҳ ва ваҳдати миллӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир мешавад. Дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997), Конститутсия ҳамчун воситаи барқарорсозии субот ва оштӣ хизмат кард. Тағйиру иловаҳои соли 1999, ки мутобиқи Созишномаи сулҳ ворид шуданд, ба таҳкими ваҳдати миллӣ мусоидат карданд. Дар боб таъкид меравад, ки сиёсати сулҳҷӯёнаи Пешвои миллат, ки дар Конститутсия инъикос ёфтааст, Тоҷикистонро ҳамчун намунаи муваффақи пешгирии низоъ дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард.

         Аз нигоҳи методологияи таҳлили илмӣ, боб ба таври муфассал ва бо далелҳои мушаххас нақши Пешвои миллатро дар қабули Конститутсия тавсиф мекунад. Истифодаи далелҳои таърихӣ (масалан, омор аз раъйпурсии 1994), ҳуқуқӣ (кодексҳо ва қонунҳо) ва нақлҳо аз суханрониҳои Президент ба боб эътимоднокии баланд мебахшад.

        Боб аз нигоҳи таърихӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсӣ аҳамияти бузург дорад. Он нақши Конститутсияро ҳамчун "шоҳсутуни давлатдорӣ" ва тафаккури созандаи Пешвои миллатро дар ташаккули давлати муосир равшан нишон медиҳад. Конститутсия на танҳо заминаи ҳуқуқии пешрафти Тоҷикистонро фароҳам овард, балки миллати тоҷикро ҳамчун мардуми сулҳпарвар ва фарҳангӣ дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ кард. Боб барои муҳаққиқон, донишҷӯён ва сиёсатмадорон, ки ба мавзӯи давлатдорӣ ва сиёсати ҳуқуқӣ таваҷҷуҳ доранд, арзиши баланди илмӣ дорад.

         Боби "Қабули Конститутсия - маҳсули тафаккури созандаи Пешвои миллат" як таҳлили муназзами саҳми Пешвои миллат дар ташаккули Конститутсия ва давлатдории муосир мебошад. Бо далелҳои таърихӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсӣ академик Фарҳод Раҳимӣ аҳамияти Конститутсияро ҳамчун заминаи сулҳ, ваҳдат ва пешрафти ҷомеа нишон додааст. Ин боб барои фаҳмиши нақши Конститутсия дар ташаккули давлатдории муосир ва саҳми Пешвои миллат дар ин раванд арзиши баланди илмӣ дорад.

ҚУРБОНОВА Ширин

сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

доктори илмҳои таърих.