Дар кишвари мо рӯзи 6-уми ноябри соли 1994 рӯзи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳар сол ботантана қайд карда мешавад. Аз ин хотир, дар ин рӯз шаҳрвандон андешаҳои худро озодона дар васоити ахбори иттилоотрасон изҳор карда, шукрона аз  он мекунанд, ки  имрӯз Қонуни асосӣ кафили адолати иҷтимоӣ ва сарчашмаи саодат дар ҷомеа  мебошад. Давлат тавассути қонунҳои таҳиягардида танзим мешавад ва то кунун, пас аз пайдоиши моликияти хусусӣ, нест давлате, ки бе қонун мавҷуд бошад. Аммо зуҳур кардани қонуни асосии кишварҳо, яъне Конститутсия ба замони густариши низоми сармоядорӣ ва ба саҳнаи вуҷуд омадани синфи буржуазия рост меояд.

         Прототипҳои конститутсияҳои муосирро қонунҳои таркибӣ ҳисобидан мумкин аст, ки онҳо дар сиёсати Юнони Қадим ҳамчун қонунҳои Солон ва Клистенес  аз ҳама бештар маълуманд, аз ҷониби қонунгузорони махсус  муқаррар карда шудаанд. Дар Рим шоҳ Сервиус Туллиус ба ҳайси чунин қонунгузор баромад мекард. Конститутсияи нонавиштаи Спартаро ба Ликурги афсонавӣ мансуб донистанд (муаллифи аслии он номаълум аст). Хусусияти конститутсионӣ дар Спарта ба таври шифоҳӣ интиқолёфтаи "Big Retra" (фармон) буд, ки дар он чунин гуфта шудааст: “бигзор ба мардум қарорҳое пешниҳод карда шаванд, ки онҳо қабул кунанд ё рад кунанд. Бигзор мардум кудрати баландтаринро дошта бошанд”.

         Пешгузаштагони конститутсияҳои муосир қонунҳои асримиёнагии ҳуқуқӣ буданд. Яке аз конститутсияҳои қадимтарин ва дар айни замон амалкунанда дар ҷаҳон қонуни асосии Сан-Марино мебошад, ки ҳанӯз соли 1600 қабул карда шуда буд, сарфи назар аз он, ки ин қонун бар асоси оинномаи шаҳр, ки ҳанӯз соли 1300 қабул шуда буд. Аммо, бояд дар назар дошт, ки Эъломияи ҳуқуқи шаҳрвандон ва принсипҳои асосии сохтори давлатӣ, дар ин ҳуҷҷати таърихӣ танҳо соли 1974 илова карда шуд.

         Конститутсия истилоҳи лотинӣ — constitution буда, маънои муқарраркунӣ ё тасдиқкуниро дорад. Мо имрӯз конститутсияро на бо он маъно, балки ҳамчун қонуни асосӣ медонем. Бинобар ин, савол ба миён меояд, ки аз кадом давра конститутсияро ҳамчун қонуни асосии давлат эътироф намудаанд, чунки он таърихи тӯлонӣ дошта, бо маънои зикршуда дар таҷрибаи давлатдорӣ истифода бурда мешуд. Бояд зикр намуд, ки конститутсия ҳамчун қонуни асосӣ на дар давлати ғуломдорӣ ва на дар давлати феодалӣ вуҷуд надошт. Пайдоиши конститутсия ҳамчун қонуни асосӣ ба давлати буржуазӣ, яъне аз вақти ба сари ҳокимият омадани синфи буржуазӣ рост меояд. Аниқтараш пайдоиши конститутсия ҳамчун қонуни асосӣ ба инқилоби буржуазӣ хос мебошад. Бинобар ин, аввалин конститутсияи буржуазӣ ба маънои томаш Конститутсияи ИМА (соли 1787) ва Конститутсияи Фаронса (соли 1791) ба ҳисоб мераванд. Аз ҳамон давра оғоз карда, аввалин маротиба конститутсия шакли ягонаи қонуни асосиро гирифта, ҳамчун сарқонуни ин ё он давлатӣ алоҳида эътироф шуд. Людовики XIV мегуфт: “Конститутсия ин ман аст”. Яке аз фаъолони инқилоби кабири Фаронса Максимилиан Робеспер буд, ки ҷиҳати баҳогузории қонуни асосӣ чунин мегӯяд: “Инқилоб ҷанги озод бар зидди душманон аст, конститутсия бошад, низоми озодии ғалабаовар ва сулҳомез аст”.

         Конститутсия, ки дар натиҷаи тагйироти ҷиддии ҳаёти ҷамъиятӣ пайдо мешавад, заминаи сиёсӣ ва ҳуқуқии рушди минбаъдаи он мегардад. Ҳамин тариқ, Конститутсия амалҳои мавҷудаи инсониро ислоҳ мекунад ё барои эҷоди муносибатҳои нави иҷтимоӣ шароит фароҳам меорад. Инчунин, принсипҳои таъсис дар робита бо низоми сиёсии (иҷтимоии) давлат дар маҷмӯъ ба ниҳодҳои мушаххаси давлатию ҳуқуқие, ки дар ин ё он кишвар вудуд доранд, зоҳир мешаванд. Функсияи ташкилӣ на танҳо натиҷаҳои ба даст овардашударо мустаҳкам мекунад, балки дар баробари ин дар назди ҷомеа ва давлат вазифаҳои нав мегузорад. Он инчунин фаъолияти сиёсиро афзоиш медиҳад, мақомоти давлатӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, ҳамаи шаҳрвандонро ба амалӣ намудани фаъолият дар чаҳорчӯбаи қонуни нави асосӣ равона мекунад. Конститутсия на танҳо нақши омилҳои дахлдорро инъикос мекунад, балки дар айни замон механизмҳои муайянеро дар бар мегирад, ки барои ноил шудан ба онҳо заруранд.

          Конститутсия арзишҳои умумиинсониро дар бар мегирад, ҳуқуқ ва озодиҳои хоси ҷомеаи мутамаддинро муқаррар менамояд, принсипҳо ва меъёрҳои аз ҷониби умум эътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалиро ҷузъи таркибии низоми ҳуқуқии давлат эълон мекунад. Моҳияти функсияи ҳуқуқӣ аз он иборат аст, ки он асоси низоми нави ҳуқуқӣ ва тартиботи ҳуқуқӣ дар кишвар мегардад, инчунин муносибатҳои ҷамъиятиро ба танзим медарорад ва ҳамчун ҳуҷҷати амали мустақим асоси пайдоиши онҳо мебошад. Ғайр аз он, он барои рушди қонунгузорӣ ва қабули миқдори зиёди санадҳои нави меъёрии ҳуқуқӣ, ки ғояҳои умумӣ ва муқаррароти инфиродии Конститутсияро такмил медиҳанд, мусоидат мекунад. Барои назорати мутобиқати қарорҳо ба конститутсия метавонад як мақоми махсуси судӣ вуҷуд дошта бошад.

          Сарфи назар аз он, ки дар нимаи охири асри XX ҷаҳиши сифатӣ дар қабули конститутсияҳои миллӣ аз ҷониби давлатҳои саросари ҷаҳон ба назар мерасид, мушкилоти аз даст додани аҳамияти матни худи конститутсия ба миён омадааст. Масалан, пурсишҳо дар байни аҳолии Штатҳои Муттаҳидаи Амрико нишон доданд, ки қисми зиёди амрикоиҳо аҳамияти Конститутсияро эътироф мекунанд, аммо дар айни замон, кам касон гуфта метавонистанд, ки мазмуни матни конститутсия дар бораи чӣ аст, дар бораи он чй сухан меравад.

         Дар асл, худи матни қонуни асосӣ, ки бо мақсадҳои мушаххас сохта шудааст ва маънои рамзии муҳим дорад, мустақиман аҳамият дорад. Конститутсияҳо метавонанд хусусияти шаҳрвандии кишварро ташаккул диҳанд ва дар шинохти миллат мусоидат кунанд. Матнҳои беҳтарин конститутсияҳо чунон рӯҳияи қавӣ доранд, ки мояи ифтихор ва эҳтироми мардум мебошанд. Бадтаринҳо метавонанд тамоми парокандагии аҳолиро таъкид кунанд.

         Сарфи назар аз фарқиятҳои азим, аксари конститутсияҳо аз рӯи вазифаҳои худ ба ҳам монанданд, ки маънои матнро дорад, ҷавоб ба саволҳои асосии эҷодкорон аст: матни конститутсия барои чӣ пешбинӣ шудааст ва он бояд чӣ кор кунад.

         Ҷолиб аст, ки қабули конститутсия дар давлатҳои аз мустамлика озодшуда на танҳо рамзи соҳибистиқлолиятии онҳоро, балки мустақилияти ин давлатҳоро ҳамчун аъзои баробарҳуқуқи ҷомеаи ҷахонӣ таҷассум менамуд.

         Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуҷҷати қонунгузорӣ ва қабули он дар ҳаёти ҷумҳурӣ ҳақиқатан воқеаи таърихӣ, сиёсӣ ва ҳуқуқӣ мебошад. Тибқи ин ҳуҷҷат кишвари моро ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мустаҳкам менамояд. Дар он шакли идоракунӣ, сохтори давлатӣ ва низоми сиёсӣ муайян карда шуда, давлати иҷтимоӣ будани Тоҷикистон мустаҳкам гардидааст. Моддаи аввали Конститутсия Тоҷикистонро давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона медонад. Ягона ва соҳибихтиёр будани кишвари мо аз он далолат мекунад, ки дар татбиқ сохтани сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дигар қудратҳо дахолат намекунанд. Демократӣ ва ҳуқуқбунёд номидани давлати тоҷикон дар Қонуни асосӣ ба ин маъност, ки ҳамаи масъалаҳо тибқи таносуби ҳуқуқу қонун баррасӣ шуда, яке аз дигаре бартарӣ надорад. Дунявӣ ном бурдани Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи Конститутсия ин ақидаро мефаҳмонад, ки дар кишвари мо ҷаҳонбинии динӣ аз фаҳмишҳои дунявӣ муқаддам намебошанд.

          Тибқи Қонуни асоси ҳокимияти сиёси ба се шоха тақсим мешавад: ҳокимияти қонунгузор, ҳокимияти иҷроия ва ҳокимияти судӣ. Ин тақсимоти ҳокимият дар асри ҳозир яке аз нишонаҳои рушди демократии ҷомеа маҳсуб мешавад. Мутобиқ ба моддаи шашуми Қонуни асоси дар мамлакат сарчашмаи асосии ҳокимияти давлатӣ халқ мебошад. Моддаи 17 баробарии ҳамаро дар назди қонун кафолат медиҳад ва ҳуқуку озодиҳояшонро таъмин менамояд.

          Боби савуми конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон парлумонро муаррифӣ карда, онро (Маҷлиси Олӣ дар назар аст) мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузории мамлакат донистааст. Тибқи моддаи 48 Маҷлиси Олӣ аз ду маҷлис: Маҷлиси Миллӣ ва Маҷлиси намояндагон иборат аст.

          Таҳия ва роҳандозӣ шудани Қонуни асосии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1994 таҳти роҳбарии Президенты кишвар, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат пазируфта, айни замон ҳуҷҷати гаронқадре дар ҳисоби “панҷгонаи беҳтарин ” дар радифи конститутисияҳо дар ҷаҳон арзёбӣ мешавад.

ҚУРБОНОВА  Ширин

сарходими илмии Шуъбаи  Осиёи Ҷанубӣ ва  Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ