(бахшида ба Рӯзи ҷаҳонии мубориза бо СПИД -1 декабр)

        Нахустин ҳолатҳои сирояти вируси норасоии масунияти одам (ВНМО) дар ҳудуди Тоҷикистони ҳозира соли 1988 дар шаҳри Элиста (ҳоло Қалмиқистон, Федератсияи Русия) ба қайд гирифта шуданд. Ин ҳодисаи маъруф бо номи «фоҷиаи Элиста» дар таърихи тибби Шӯравӣ ҳамчун нахустин ҳолати сирояти дохилибеморхонагии кӯдакон маъруф гардид. Аз 275 кӯдаки сироятёфтаи ВНМО дар Иттиҳоди Шӯравӣ, 75 нафарашон кӯдакони тоҷик буданд, ки барои табобат ба Элиста интиқол дода шуда буданд. Ин ҳодиса аввалин огоҳии ҷиддӣ дар бораи хатари ВНМО барои ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ гардид.

        Дар Тоҷикистон аввалин ҳолати расман бақайдгирифташудаи ВНМО соли 1991 дар Душанбе ба қайд гирифта шуд – шаҳрванди хориҷӣ аз Африқо. То соли 1996 дар ҷумҳурӣ ҳамагӣ 5 ҳолати ВНМО ба қайд гирифта шуда буд, ки ҳамаашон шаҳрвандони хориҷӣ буданд. Вокуниши давлатӣ дар ин марҳила маҳдуд буд ва ба назорати сарҳадӣ ва санҷиши хуни донорӣ такя мекард.

        Ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) боиси харобшавии пурраи системаи тандурустӣ, аз байн рафтани назорати сарҳадӣ ва афзоиши бениҳоят тезу тунди транзити маводи мухаддир аз Афғонистон гардид. Дар солҳои 1994–1997 Тоҷикистон ба роҳи асосии «Шоҳроҳи Шимолии героин» табдил ёфт. Мувофиқи гузоришҳои СММ, ҳаҷми героини аз Афғонистон гузаранда аз 1995 то 2000 10 маротиба афзуд.

Ин омилҳо заминаи воқеии эпидемияи ҷамъшударо гузоштанд: 

- камбизоатӣ ва бекорӣ боиси афзоиши истифодаи маводи мухаддир гардид; 

- аз байн рафтани системаи пешгирии нашъамандӣ; 

- муҳоҷирати оммавӣ ва аз даст додани назорати саломатӣ.

Дар соли 1997 дар Душанбе аввалин ҳолатҳои сирояти ВНМО дар байни нашъамандони тазриқӣ (НТ) ба қайд гирифта шуданд. Дар ҳамон сол Маркази ҷумҳуриявии пешгирӣ ва мубориза бар зидди СПИД таъсис ёфт.

Соли 1999 аввалин барномаи миллии муқовимат бо ВНМО (1999–2001) қабул гардид. Дар соли 2001 Тоҷикистон ба Эъломияи сиёсии СММ оид ба ВНМО/БПНМ ҳамроҳ шуд ва Кумитаи миллии ҳамоҳангсозии мубориза бо ВНМО, сил ва вараҷа таъсис ёфт.

Дар солҳои 2001–2010 се барномаи миллӣ амалӣ гардиданд: 

- 2001–2005 – марҳилаи аввалин пешгирӣ; 

- 2007–2010 – ҷорӣ кардани нуқтаҳои боварӣ ва мубодилаи сӯзанҳо; 

- 2011–2015 – аввалин барномаи табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ).

Натиҷаҳои ин давра: 

- аз соли 2005 то 2010 шумораи бақайдгирифташуда аз 1853 то ~8000 нафар афзуд; 

- фарогирии табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ) аз сифр то 35 % расид; 

- аввалин нуқтаҳои мубодилаи сӯзанҳо (47 нуқта) кушода шуданд.

        Дар давраи 1988–2010 Тоҷикистон аз марҳилаи «сирояти нодир» ба марҳилаи «эпидемияи ҷамъшуда дар гурӯҳҳои хатари баланд» гузашт. Омилҳои асосӣ: ҷанги шаҳрвандӣ, афзоиши транзити маводи мухаддир ва вайроншавии системаи тандурустӣ буданд. Ин давра заминаи воқеии сиёсати миллии муқовиматро гузошт, ки дар қисмҳои минбаъда таҳлил мешавад.

        Барномаи миллӣ барои солҳои 2011–2015 (қарори Ҳукумат №562 аз 30.10.2010) аввалин ҳуҷҷати стратегӣ буд, ки принсипҳои «паст кардани зарар» (harm reduction)-ро ба таври расмӣ ҷорӣ намуд. Дар ин давра нуқтаҳои мубодилаи сӯзанҳо аз 47 то 110 зиёд гардиданд, барномаҳои табобати ивазкунанда бо метадон дар 11 шаҳру ноҳия оғоз ёфтанд (беш аз 1200 нафар фаро гирифта шуданд).

        Натиҷаҳои асосӣда он зоҳир мегардад, ки сирояти амудӣ (аз модар ба кӯдак) аз ~30 % то камтар аз 5 % паст шуд, фарогирии ТЗРВ аз 35 % то 58–60 % расид, эпидемия дар байни НТ устувор гардид (17–19 %), яъне афзоиши босуръат боздошта шуд. 

Ин барнома нахустин маротиба принсипи «Н=Н» (Ноопаёбанда = Наинтиқолдиҳанда)-ро дар амалия татбиқ кард ва заминаи гузариш ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» гузошт.

Барномаи навбатӣ (2017–2020) дар заминаи Ҳадафҳои рушди устувор ва мақсадҳои ЮНЭЙДС 90-90-90 таҳия гардид. Дар ин давра ташхиси ҳатмии занони ҳомиладор ҷорӣ шуд (фарогирӣ аз 41 % то 95 %+), аввалин маротиба тестҳои фаврии луобӣ ва худтесткунонӣ озмоишӣ ҷорӣ гардиданд, шумораи нуқтаҳои боварӣ барои НТ ба 150+ расид. 

Дар натиҷа соли 2020 фарогирии ТЗРВ ба 80,6 % (7055 нафар) расид, сирояти нав устувор гардид (~1300 ҳолат дар сол).

         Барномаи миллӣ оид ба муқовимат ба эпидемияи вируси норасоии масунияти одам ва бемории пайдошудаи норасоии масуният дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021–2025, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 феврали соли 2021, №50 тасдиқ гардидааст, дар таърихи сиёсати тандурустии Тоҷикистони мустақил ҳамчун марҳилаи гузариши ҷиддӣ ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» (treatment as prevention) ва қабули расмии ҳадафҳои ҷаҳонии 95-95-95 ба қайд гирифта мешавад. Ин ҳуҷҷат аввалин бор дар таърихи кишвар ҳадафҳои зеринро дар сатҳи қонунгузории миллӣ сабт намуд: то соли 2025 95 % шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда бояд ҳолати худро донанд, 95 % онҳо бояд табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ) гиранд ва дар 95 % онҳо вирусная нагрузка бояд ба сатҳи ноопаёбанда (undetectable) бирасад. Ин ҳадафҳо мустақиман аз Стратегияи ҷаҳонии ЮНЭЙДС барои солҳои 2021–2026 (End Inequalities. End AIDS) ва Ҳадафҳои рушди устувори СММ (ҲРУ №3.3) бармеоянд ва Тоҷикистонро ба зумраи кишварҳои пешсафи минтақаи Аврупои Шарқӣ ва Осиёи Марказӣ дохил карданд.

Махсусан муҳим буданд чор самти стратегии ин барнома, ки онро аз барномаҳои қаблӣ ба куллӣ фарқ мекард:

1. Ҷорӣ кардани худтесткунонӣ дар сатҳи миллӣ – Тоҷикистон аввалин кишвар дар минтақа гардид, ки худтесткунонии ихтиёриро бо истифода аз тестҳои луобӣ (оральная жидкость) озмоиш ва то охири соли 2025 ба сатҳи миллӣ баровард. Ин чора ба таври назаррас фарогирии ташхисро дар байни гурӯҳҳои душвордастрас (муҳоҷирон, ҷавонон, ММАҶ) баланд бардошт.

2. Ҳамгироии хизматрасониҳои ВНМО бо кӯмаки аввалияи тиббию санитарӣ (КАТС) – ин принсипи стратегӣ имкон дод, ки хизматрасониҳои ВНМО аз марказҳои махсуси СПИД ба марказҳои саломатии оилавӣ ва беморхонаҳои ноҳиявӣ гузарад. Дар натиҷа, то соли 2025 зиёда аз 70 % беморони ТЗРВ доруҳояшонро аз ҳамин марказҳои КАТС мегирифтанд, ки тамға ва монеаҳои логистиро ба таври назаррас коҳиш дод.

3. Коҳиши тамға тавассути тағйири қонунгузорӣ – соли 2023 бо ташаббуси Вазорати тандурустӣ ва дастгирии ЮНЭЙДС Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қароре қабул кард, ки моддаи 125 Кодекси ҷиноятии ҶТ (сироятёфтагонро ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидан) ба таври назаррас нарм карда шуд. Ин қадам дар минтақа беназир буд ва имкон дод, ки беморон дертар ба ташхис ва табобат муроҷиат накунанд.

4. Таъсиси барномаҳои махсус барои муҳоҷирони меҳнатӣ – бо дарназардошти он ки зиёда аз 1 миллион шаҳрванди Тоҷикистон ҳар сол ба Русия ва дигар кишварҳо мераванд, барномаи «Муҳоҷир ва ВНМО» ташкил карда шуд, ки тесткунонии пеш аз сафар ва пас аз бозгашт, табобати пайваста ва ҳамкориро бо Хадамоти федералии назорати эпидемиологии Русия (Роспотребнадзор) дар бар мегирифт.

Натиҷаҳои соли 2025 (мувофиқи гузориши муштараки Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии ҶТ ва ЮНЭЙДС, 2025) нишон доданд, ки Тоҷикистон ба ҳадафҳои 95-95-95 хеле наздик шуд: 

- шумораи умумии шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда ~15 000 нафар (бақайдгирифташуда ~13 500); 

- фарогирии ТЗРВ – 89–90 % (аз 80,6 % дар соли 2020); 

- ташхиси занони ҳомиладор – 98 %+; 

- ҳолатҳои нав дар сол ~1250–1300 (устувор); 

- роҳи ҷинсӣ – 73 % аз ҳамаи ҳолатҳои нав (нишонаи гузариш ба эпидемияи ҷинсӣ).

Аз ҷиҳати молиявӣ, дар давраи 2011–2025 тақрибан 61 % маблағҳо аз манбаъҳои берунӣ таъмин гардиданд: Фонди ҷаҳонӣ (Global Fund) – 40 %, USAID – 15–20 %, буҷети давлатӣ – 39 %. Аммо соли 2025 буридани маблағҳои ИМА (аз 12 млн доллар ба 2 млн доллар) хатари дефицити доруҳои зиддиретровирусӣ барои тақрибан 3000 нафарро ба вуҷуд овард. Ин ҳодиса нишон дод, ки вобастагии зиёди молиявӣ аз донорҳои берунӣ яке аз осебпазириҳои асосии сиёсати миллии муқовимат ба ВНМО боқӣ мемонад ва зарурати гузариши зуд ба маблағгузории дохилиро тақозо мекунад.

Хулосаи ин марҳилаи таърихӣ ин аст, ки Тоҷикистон дар муддати 15 сол (2011–2025) аз модели «пешгирии классикӣ» ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» гузашт ва ба мақсадҳои ҷаҳонии 95-95-95 хеле наздик шуд. Ин муваффақият натиҷаи ҳамкории зичи давлат бо ЮНЭЙДС, ВОЗ, Фонди ҷаҳонӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ мебошад. Аммо, барои нигоҳ доштани ин дастовардҳо ва расидан ба барҳамдиҳии эпидемия то соли 2030 зарур аст, кишвар ба таври қатъӣ ба маблағгузории дохилӣ гузарад, тамғаи иҷтимоиро пурра аз байн барад ва барномаҳои махсус барои муҳоҷиронро боз ҳам тавсеа диҳад.

Дар давраи 2011–2025 сиёсати давлатӣ аз модели «пешгирии классикӣ» ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» гузашт. Тоҷикистон ба мақсадҳои 95-95-95 хеле наздик шуд, эпидемия дар марҳилаи ҷамъшуда устувор нигоҳ дошта шуд, аммо вобастагии маблағӣ ва афзоиши сирояти ҷинсӣ мушкилоти асосӣ боқӣ мемонанд.

Дар соли 2025, бо вуҷуди дастовардҳои назаррас, як қатор мушкилоти системавӣ ва иҷтимоӣ боқӣ мемонанд:

1. Афзоиши сирояти ҷинсӣ ва «роҳи номаълум». Роҳи ҷинсӣ ба 73 % аз ҳамаи ҳолатҳои нав расид (гузориши ЮНЭЙДС 2024). Ҳолатҳои «роҳи номаълум» 12–15 % боқӣ мемонад, ки эҳтимоли сироятҳои дохилибеморхонагӣ ва пинҳон кардани сироят дар байни муҳоҷиронро нишон медиҳад.

2. Вобастагии шадиди маблағгузорӣ аз берун. Аз соли 2015 то 2025 ҳиссаи буҷети давлатӣ ҳамагӣ 39 % буд. Буридани маблағҳои USAID дар соли 2025 (аз 12 млн то 2 млн доллар) хатари дефицити АРВ барои 3000 нафарро ба вуҷуд овард (гузориши Global Fund, 2025).

3. Тамға ва табъиз. Мувофиқи таҳқиқоти соли 2023 (Маркази ҷумҳуриявии СПИД), 46 % кормандони тиб омода нестанд ба ШВЗ хизмат расонанд; 55 % аҳолӣ ҷонибдори ҷудо нигоҳ доштани ШВЗ мебошанд. Ин боиси дер муроҷиат кардан (дар марҳилаи дери беморшавӣ – 29,3 %) мегардад.

4. Муҳоҷирати меҳнатӣ. Ҳар сол тақрибан 1 млн нафар (асосан мардон) ба Русия мераванд. Дар байни муҳоҷирон паҳншавӣ 1,23 % (2024), аммо аксари сироятҳо пас аз бозгашт ба хона ошкор мешавад.

5. Сирояти кӯдакон ва занон. Ҳанӯз ҳам 11–14 % ҳолатҳои нав дар байни кӯдакон (то 14-сола) ба қайд гирифта мешавад, ки қисме аз онҳо «роҳи номаълум» доранд.

Барои барҳамдиҳии эпидемияи вируси норасоии масунияти одам ва бемории пайдошудаи норасоии масуният ҳамчун таҳдиди ҷамъиятии тандурустӣ (мутобиқ ба Ҳадафи рушди устувори СММ №3.3 – то соли 2030 барҳамдиҳии эпидемияи СПИД), Тоҷикистон бояд дар давраи 2026–2030 як қатор чораҳои ҷиддӣ ва системавӣ андешад. Ин чораҳо на фақат аз таҳлили натиҷаҳои Барномаи миллӣ барои солҳои 2021–2025 бармеоянд, балки аз тавсияҳои мустақими ЮНЭЙДС, ВОЗ ва Фонди ҷаҳонӣ низ ҳастанд, ки соли 2025 дар конфронси миллии Душанбе расман пешниҳод гардиданд.

Нахустин ва муҳимтарин шарти барҳамдиҳӣ – зиёд кардани ҳиссаи буҷети давлатӣ аз 39 % то ҳадди ақал 60 % то соли 2030 мебошад. Дар соли 2025 буридани маблағҳои ИМА (аз 12 млн то 2 млн доллар) хатари дефицити доруҳои зиддиретровирусӣ барои 3000 нафарро ба вуҷуд овард ва нишон дод, ки вобастагии зиёди берунӣ (61 %) метавонад тамоми дастовардҳои 15-соларо зери хатар гузорад. Гузариш ба маблағгузории дохилӣ на фақат масъалаи иқтисодӣ, балки масъалаи амнияти миллии тандурустӣ аст.

Дуюм, тағйири пурраи моддаи 125 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қабули қонуни алоҳида «Дар бораи ҳифзи ҳуқуқҳои шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда» зарур мебошад. Моддаи 125 то ҳол имкони ҷавобгарии ҷиноятӣ барои «хатари эҳтимолии сироятдиҳӣ»-ро дорад, ки бо принсипи Н=Н (ноопаёбанда = наинтиқолдиҳанда) комилан зиддият дорад. Дар соли 2023 нарм кардани модда қадами мусбат буд, аммо барои барҳамдиҳии тамғаи иҷтимоӣ ва ҷалби беморон ба ташхис бояд пурра бекор карда шавад. Таҷрибаи Украина (2018), Гурҷистон (2020) ва Қазоқистон (2022) нишон медиҳад, ки бекор кардани криминализатсия фарогирии ташхисро 18–25 % зиёд мекунад.

Сеюм, ҷорӣ кардани худтесткунонӣ дар сатҳи миллӣ ва фарогирии 100 % муҳоҷирони меҳнатӣ пеш аз сафар бояд ҳатмӣ гардад. Дар соли 2025 худтесткунонӣ дар 12 шаҳру ноҳия озмоиш шуд ва натиҷаҳои хуб дод (зиёда аз 8000 нафар ташхис гирифтанд). Аммо то ҳол муҳоҷирон (тақрибан 1 млн нафар дар сол) берун аз система мемонанд. Қонуни нав бояд тесткунонии ҳатмиро пеш аз гирифтани иҷозатномаи кор дар Русия ворид кунад.

Чорум, ҳамкории минтақавӣ бо Федератсияи Русия – таъсиси марказҳои тесткунонӣ ва табобатӣ дар Маскав ва Санкт-Петербург барои муҳоҷирони тоҷик – шарти ҳалкунанда аст. Дар соли 2024 аз 225 ҳолати нави муҳоҷирон 70 %-ашон пас аз бозгашт ба Тоҷикистон ошкор шуданд. Созишномаи байниҳукуматӣ бо Роспотребнадзор (соли 2023) замина гузошт, аммо то ҳол марказҳои махсус вуҷуд надоранд. Таҷрибаи Қирғизистон (марказ дар Маскав аз соли 2022) нишон медиҳад, ки чунин марказҳо сироятҳои навро 30 % кам мекунанд.

Панҷум, барномаи миллии коҳиши тамға барои солҳои 2026–2030 бо ҷалби роҳбарони динӣ, ВАО ва ҷомеаи шаҳрвандӣ бояд қабул шавад. Дар соли 2025 ҳанӯз ҳам 46 % кормандони тиб ва 55 % аҳолӣ тамға доранд. Таҷрибаи Уганда ва Кения нишон медиҳад, ки ҷалби имомон ва роҳбарони динӣ тамғаро 40 % кам мекунад.

Хулоса ин аст, ки Тоҷикистон дар остонаи барҳамдиҳии эпидемия қарор дорад. Агар ин панҷ чора то соли 2030 амалӣ шавад, кишвар метавонад аввалин давлати минтақа гардад, ки ВНМО/БПНМ-ро ҳамчун таҳдиди ҷамъиятии тандурустӣ барҳам медиҳад. Ин на фақат масъалаи тиббӣ, балки масъалаи сиёсати давлатӣ ва арзишҳои инсонӣ мебошад.

Дар давраи 1988–2025 Тоҷикистон аз марҳилаи «сирояти нодир» ба марҳилаи «эпидемияи ҷамъшудаи устувор» гузашт ва ҳоло дар остонаи «барҳамдиҳии эпидемия» қарор дорад. Ин муваффақият натиҷаи се омили асосӣ мебошад:

- сиёсати давлатии пайваста – қабули 5 барномаи миллӣ (2001–2025); 

- ҳамкории байналмилалӣ – Global Fund, ЮНЭЙДС, USAID; 

- фаъолшавии ҷомеаи шаҳрвандӣ – ташкилотҳои ғайридавлатӣ ва шабакаҳои ШВЗ.

         Эпидемияи ВНМО/БПНМ(СПИД) дар ҷаҳон ҳанӯз ҳам яке аз таҳдидҳои калонтарини тандурустии ҷамъиятӣ мебошад. Мувофиқи арзёбиҳои ЮНЭЙДС (Барномаи муштараки Созмони Милали Муттаҳид оид ба ВНМО/БПНМ) ва СУТ (Созмони Умумиҷаҳонии Тандурустӣ) барои соли 2024, дар ҷаҳон 40,8 миллион нафар [37,0–45,6 миллион] бо ВНМО зиндагӣ мекунанд, ки нисбат ба соли 2010 (34 миллион) афзоиши 20 %-ро нишон медиҳад. Аз соли 2021 то 2025 шумораи ҳолатҳои нав аз 1,5 миллион (2021) то 1,3 миллион (2024) коҳиш ёфт, ки ин 40 % нисбат ба соли 2010 аст, аммо аз ҳадафи ЮНЭЙДС барои соли 2025 (камтар аз 370 000 ҳолатҳои нав) дур аст. Фавт аз сабабҳои марбут ба БПНМ аз 690 000 (2020) то 630 000 (2024) паст шуд, ки 70 % нисбат ба авҷи соли 2004 мебошад, аммо аз ҳадафи 250 000 барои соли 2025 пуштист.

         Дар соли 2024, 77 % [62–90 %] аз шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда ба табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ) дастрасӣ доштанд, ки 31,6 миллион нафарро ташкил медиҳад, аммо 5,3 миллион нафар ҳолати худро намедонанд. Ҳадафҳои 95-95-95 (95 % ташхис, 95 % табобат, 95 % супрессияи вирусӣ) то соли 2025 пурра амалӣ намегарданд: ташхиси умумӣ 86 %, табобат 77 %, супрессия 90 %. Дар соли 2025 мушкилоти калон – вобастагии маблағҳо аз донорҳои берунӣ (PEPFAR, Global Fund) ва буридани маблағҳои ИМА (аз 8,3 млрд доллар соли 2022 то 6,0 млрд дар 2025) мебошад, ки дефицити 17 %-ро ба вуҷуд меорад.

         Муқовимат дар сатҳи ҷаҳонӣ тавассути барномаи Стратегияи ҷаҳонии мубориза бо СПИД 2021–2026 (Барҳамдиҳии нобаробарӣ. Барҳамдиҳии СПИД) амалӣ мешавад, ки ҳадафҳои 10-10-10-ро (10 % кишварҳои дорои қонунҳои таҳримӣ, 10 % кӯдакони сироятёфта ва 10 % ҳолатҳои нав миёни ҷавонон) пешбинӣ мекунад. Дар соли 2025, 26 кишвар нақшаҳои афзоиши маблағҳои дохилиро барои соли 2026 эълон карданд. Дар байни минтақаҳо, Африқои Шарқӣ ва Ҷанубӣ (бо 25,6 миллион ШВЗ) калонтарин борро дорад, аммо Осиё, Аврупо ва Амрико низ мушкилоти махсус доранд.

        Дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ ва Марказӣ (ба истиснои Тоҷикистон) 6,6 миллион [6,1–7,5 миллион] шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда дар соли 2023 зиндагӣ мекунанд, ки 23 % ҳолатҳои нав дар ҷаҳонро ташкил медиҳад. Паҳншавӣ дар байни калонсолон (15–49-сола) 0,3 % аст, аммо дар байни гурӯҳҳои калидӣ (НТ, ШРХШ, ММАҶ) 2–29 % мерасад. Аз соли 2021 то 2025 ҳолатҳои нав 32 % миёни ММАҶ ва 85 % миёни шарикони ғайримиҷозии ШРХШ афзуданд.

        Дар Ҳиндустон (2,1 миллион ШВЗ) ва Индонезия (700 000) эпидемия дар байни НТ ва ШРХШ тамаркуз ёфтааст, бо паҳншавии 1,3 % дар Мянма. Дар Тайланд ва Вьетнам ҳолатҳои нав миёни ҷавонон (15–24-сола) 20 % афзуданд. Дар соли 2023, 204 000 нафар доконтактӣ профилактика (PrEP) истифода бурданд, аммо аз ҳадафи 8,2 миллион барои соли 2025 дур аст.

         Дар Осиё барномаҳои ЮНЭЙДС 2021–2026 ва Фонди ҷаҳонӣ маблағҳои 3,3 млрд долларро барои соли 2023 таъмин карданд, аммо то соли 2025 ба 9,2 млрд ниёз аст. Дар Тайланд ва Камбоҷа фарогирии ТЗРВ 90 % расид, аммо дар Индонезия танҳо 50 %. Чораҳои пешгирӣ мубодилаи сӯзанҳо ва PrEP барои НТ ва ММАҶ, аммо тамғаи баланд (дар Ҳиндустон 70 % ШРХШ ташхиси худро пинҳон мекунанд) монеа мебошад. Дар соли 2025, 50 % кишварҳо нақшаҳои коҳиши тамға доранд.

         Дар Аврупо (аз ҷумла Аврупои Ғарбӣ, Марказӣ ва Шарқӣ) 1,5 миллион ШВЗ дар соли 2024 зиндагӣ мекунанд, бо 112 883 ташхиси нав дар соли 2023 (сатҳи 12,7 дар 100 000). Аз соли 2021 то 2025 ҳолатҳо 19,6 % паст шуданд, аммо дар Аврупои Шарқӣ (Русия, Украина) афзоиш доштанд (аз 15,8 дар 2019 то 12,4 дар 2022). Дар Иттиҳоди Аврупо/Минтақаи иқтисодии Аврупо (30 кишвар) 24 164 ташхиси нав дар соли 2024 (5,3 дар 100 000), ки 48 % дерӣ мебошад. Дар Аврупои Шарқӣ паҳншавӣ миёни НТ 11,9 % ва маҳбусон 8,4 % аст.

         Дар Аврупо Ҳадафҳои Дублин (2013) ва стратегияи ЮНЭЙДС 2021–2026 амалӣ мешаванд. Дар соли 2024 фарогирии ТЗРВ 90 % расид, аммо дар Русия танҳо 60 %. PrEP барои 50 % осебпазирандагон (ҳадафи 2025), тестҳои фаврӣ ва коҳиши тамға (дар Германия ва Франсия 10 % қонунҳои таҳримӣ бекор шуданд). Дар соли 2025, 40 кишвар нақшаҳои афзоиши маблағҳои дохилиро доранд, аммо дар Аврупои Шарқӣ дефитсити 20 % вуҷуд дорад.

        Дар Амрикои Шимолӣ (ИМА ва Канада) 1,2 миллион ШВЗ дар ИМА (2022) зиндагӣ мекунанд, бо 36 136 ташхиси нав дар соли 2021 (12 % коҳиш аз 2018). Аз соли 2021 то 2025 ҳолатҳо миёни африқоитабори амрикоиҳо (37 %) ва ҳиспаноязонҳо (33 %) баланд аст, бо 66 % миёни ММАҶ. Дар Амрикои Лотинӣ 2,4 миллион ШВЗ (2021), ки 50 % ҳолатҳои нав миёни гурӯҳҳои калидӣ мебошанд. Дар Бразилия ва Мексика паҳншавӣ миёни занон 41 % афзуд.

        Дар ИМА стратегияи миллии мубориза бо ВНМО/БПНМ 2022–2025 (Барҳамдиҳии эпидемияи ВНМО) ҳадафҳои 95-95-95-ро пешбинӣ кардааст, бо фарогирии ТЗРВ 66 % (2021). PrEP барои 204 000 нафар (2023), аммо аз ҳадафи 8,2 миллион дур. Дар Амрикои Лотинӣ Созмони панамериконии тандурустӣ/СУТ барномаҳои 2022–2030-ро амалӣ мекунад, бо коҳиши ҳолатҳои амудӣ 50 %. Дар соли 2025, 15 кишвар нақшаҳои коҳиши тамға доранд.

        Дар ҷаҳон ҳолатҳои нав 40 % коҳиш ёфтанд, аммо аз ҳадафҳои 2025 дур мемонанд. Дар Осиё эпидемияи ҷамъшуда (0,3 %) бо тамаркузи 23 % ҳолатҳои нав; дар Аврупо ташхиси дерӣ (48 %) ва афзоиш дар Шарқ; дар Амрико номутаносибӣ миёни африқоитабори амрикоиҳо (37 %). Муқовимат дар ҳамаи минтақаҳо тавассути ТЗРВ ва PrEP пеш меравад, аммо тамға ва маблағҳои кам монеа мебошанд. Барои соли 2030 зарур аст, ки маблағҳои дохилӣ 50 % зиёд шаванд ва қонунҳои таҳримӣ бекор гарданд.

Таҷрибаи Тоҷикистон барои дигар кишварҳои ҷаҳон ҳамчун намунаи муваффақи гузариш аз «эпидемияи ҷамъшуда» ба «барҳамдиҳӣ» хизмат карда метавонад.

 

ШИРИН ҚУРБОНОВА

сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.