Яке аз хусусиятҳои муайянкунандаи низоми муносибатҳои байналмилалии муосир тағйирпазирии он ба ҳисоб меравад. Дар асоси чунин тағйирёбӣ рафтори иштирокчиёни асосии низоми муносибатҳои байналмилалӣ, истифодаи восита ва методҳои бадастории мақсадҳо низ то андозае дигаргун гардидаанд.

     Ҳангоми тарҳрезии фаъолияти байналмилалии давлат зарур аст, ки ҳамаи омилҳо ва ҷанбаҳои фаъолияти ҷомеаро ҳамчун асос қабул кард. Аз таҳлилҳо бармеояд, ки сиёсат ва иқтисодиёт заминаи тамоми низоми ҷамъиятӣ маҳсуб меёбанд. Аз ин рӯ, амали мутақобилаи онҳо дар рушди ҳар ҷомеа нақши ҳалкунандаро мебозад. Зарурат ва имконияти чунин амали мутақобила устуворона густариш меёбад, зеро миқёси худи соҳаи иқтисодӣ рӯ ба афзоиш аст. Инчунин, сохтори он мураккабтар гашта, муносибатҳои иқтисодӣ байни давлатҳо амиқтар мегарданд.

     Дар доираҳои илмӣ роҷеъ ба вобастагии мутақобилаи сиёсат ва иқтисодиёт андешаҳои гуногун вуҷуд доранд. Дар асри ХХ назарияи материалистии таърих ҳукмфармо буд, ки онро ҳанӯз дар асри XIX К. Маркс ва Ф. Энгелс тарҳрезӣ карда буданд. Ин назария асоси фалсафаи марксистӣ-ленинӣ гардид. Ҳарчанд К. Маркс амали мутақобилаи зербино ва рӯбино, таъсири рӯбино ба зербиноро имконпазир медонист, дар назарияи ҷомеашиносии ӯ фарзияе буд, ки иқтисодиёт сиёсатро муайян месозад, яъне тарзи истеҳсолоти ҳаёти моддӣ асоси равандҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ ва маънавии ҳаёт мебошад. Вобастагии мутақобилаи иқтисодиёт ва сиёсат дар назарияи К. Маркс хусусияти сабабӣ-паёмадӣ дорад: падидаҳои иқтисодӣ ҳамчун сабаб ва падидаҳои сиёсӣ – ҳамчун паёмад ифода меёбанд [5].

     Бинобар ин, амали мутақобилаи иқтисодиёт ва сиёсат нақши ҳалкунандаро дар рушди ҷомеа мебозад. Манфиатҳои сиёсии одамон, пеш аз ҳама, аз рӯйи манфиатҳои иқтисодии онҳо муайян карда мешавад. Ин боиси ба вуҷуд омадани ҳар гуна талабот, барномаҳо ва шиорҳои сиёсӣ мегардад. Бесуботии иқтисодӣ ва буҳронҳои молиявӣ боиси ташаккул ёфтани буҳрони эътимод ба ҳукумат, инчунин, сабабгори ивазшавии ҳокимият, афзоиши эътирозоти аҳолӣ ва инқилобҳо мешаванд. 

     Сиёсати хориҷии давлат низ бо назардошти манфиатҳои иқтисоди миллӣ тарҳрезӣ мешавад. Набояд фаромӯш кард, ки сиёсати хориҷӣ ва дипломатия хусусияти бисёрҷониба дошта, воситаи амалӣ намудани сиёсати иқтисодӣ маҳсуб меёбанд. Омили иқтисодӣ чун соҳаи калидӣ ҳангоми ташаккул додани самти сиёсати хориҷии давлат нақши афзалиятнок дорад.

     Ба таърихи ташаккулёбии дипломатияи иқтисодӣ назар афканем, дар маҷмуъ ошкор хоҳем кард, ки тиҷорат омили асосии ташаккул ёфтани сарҳадҳои миллӣ ва рушди ҳамкорӣ миёни халқҳо будааст. Мисолҳои таърихӣ тасдиқ менамоянд, ки боло гирифтани тиҷорат боиси таъсиси аввалин муносибатҳо ва созишномаҳои байналмилалӣ буд.

      Яке аз маъруфтарин дипломатҳои шуравӣ ва рус, собиқ муовини Дабири кулли СММ В.Ф. Петровский пешниҳод кардааст, ки: “Байни дипломатия ва тиҷорат низ умумият хеле бештар аст. Имрӯз дипломатия дар самти таҳкими ҷомеа такмил меёбад. То асри XIX дипломатҳо асосан бо сиёсат машғул буданд. Таърихнигорон аксари вақт дипломатияи он давраро бо бозии шоҳмот муқоиса мекунанд, яъне ҳар як иштирокчӣ кушиш мекард, то рақиби худро мағлуб созад. Дар асри ХІХ дар “тахтаи шоҳмот” – и ҷаҳон иқтидори ҳарбӣ бештар арзишманд буд. Дар асри ХХ илова бар он идеология мавриди истифода қарор гирифт. Ҳоло дипломатия бори дигар тахтаи шоҳмотро хотиррасон мекунад, вале бо як фарқияти муҳим – бозингарон, пеш аз ҳама, дар пешбарии манфиатҳои иқтисодии худ истодагарӣ мекунанд” [8, с. 57].

      Аз ин рӯ, дар шароити муосир такмили робитаҳои тиҷоратӣ ва иқтисодӣ байни давлатҳо вазифаи асосии дипломатия гардидааст. Таҳлилгарон сабаби таваҷҷуҳи дипломатияро ба рушди иқтисодиёт дар омилҳои зерин мебинанд:

             дар аксари давлатҳои пешрафта ҳиссаи тиҷорати хориҷӣ ва сармоягузорӣ дар Маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ (минбаъд ММД) нисбат ба истеҳсоли маҳаллӣ мунтазам афзоиш меёбад;

             татбиқи ислоҳоти иқтисодӣ дар раванди самтгирӣ ба иқтисоди бозории давлатҳои мутараққӣ, инчунин, дурнамои рушд дар афзоиши содирот, мусоидат ба ҳамгироии босуръати давлат ба иқтисоди ҷаҳонӣ мекунад;

             ҷаҳонишавии тиҷорат ва сармоягузорӣ афзоиши истеҳсолот ва тавсеаи доираи хизматрасонӣ зарурати таҳкими робитаҳои бисёрҷониба ва мунтазами байни давлатҳоро ба вуҷуд меорад;

             тавсеаи созишномаҳои тиҷоратии минтақавӣ бо бартараф намудани монеаҳо барои тиҷорати байналмилалӣ ва равандҳои сармоягузорӣ нақши пешбари онҳоро ба андозаи қобили мулоҳиза муайян месозад.

      Дар замони муосир вобастагии иқтисодии давлатҳо афзоиш ёфта, дипломатияи иқтисодӣ унсури асосӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ гардидааст. Инчунин, бо ёрии дипломатияи иқтисодӣ сатҳи муносибатҳои мутақобила миёни давлатҳо муайян карда мешавад.

Бояд қайд намуд, ки дипломатияи иқтисодӣ муҳимтарин соҳа дар низоми муносибатҳои байналмилалии иқтисодӣ мебошад, ки омилҳои зерин ба он мусоидат мекунанд [20].

             ҳамгироӣ ва ҷаҳонишавии низоми иқтисодии ҷаҳонӣ;

             мунтазам иштироки ширкатҳои фаромиллӣ, гурӯҳҳои сармоягузорӣ ва бонкҳо, бозингарони асосии муносибатҳои байналмилалӣ мебошанд;

             ҷаҳонишавӣ дар иқтисоди ҷаҳонӣ нақши дипломатияи иқтисодиро бозида, мавқеи онро ба сатҳи сифатан ва миқдоран нав мебардорад;

             ҷорӣ намудани усулҳои пешрафти идоракунӣ, технологияҳои қобили сарфаҷӯии энергетикӣ, сармоягузориҳои хориҷӣ ҷиҳати рушди ҳамкориҳо миёни давлатҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ, ки асоси сиёсати “дарҳои кушода” мегардад;

             ворид намудани навовариҳо ба иқтисодиёт на танҳо ба сохтани обрӯи мусбати давлат, инчунин, ба ҷалб намудани сайёҳии байналмилалӣ ва омили ҳалкунандаи рушди иқтисодӣ маҳсуб мегардад [4, с. 27].

      Дар муносибатҳои байнидавлатии кишварҳои Осиёи Марказӣ дигаргуниҳои бунёдӣ ба вуқӯъ пайвастанд. Онҳо дарк намуданд, ки дар муқобили таҳдиду хатарҳои нав танҳо бо роҳи тақвияти ҳамгироӣ метавонанд муқовимат кунанд.

      Таҳлили сарчашмаҳои илмӣнишон медиҳад, ки дар марҳалаи муосир раванди тағйирёбии низоми Ялтиниву Постдамии муносибатҳои байналмилалӣ мушоҳида карда мешавад, ки бо пошхурии Иттиҳоди Шуравӣҳамчун субъекти муносибатҳои байналмилалӣ алоқаманд аст. Пас аз шикасти сохти сотсиалистӣаз як тараф самтҳои марказгурез ва аз тарафи дигар самтҳое, ки ба марказонида шудан майл доштанд, пайдо шуданд. Дар натиља, дар фазои пас аз шуравӣсегменти нави муносибатҳои байналмилалӣ ташаккул ёфт. Албатта, ин ба таѓйир ёфтани мавқеи қувваҳо дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ва дигаргун шудани харитаи сиёсии љаҳон оварда расонид.

      Бояд қайд намуд, ки харитаи сиёсии љаҳон ба тариқи доимӣдар ҳолати таѓйирёбӣқарор дорад. Чунин таѓйирёбии харитаи сиёсии љаҳон пас аз ҳодисаву падидаҳои хусусияти љаҳонидошта ба миён омадаанд. Ин раванд пас аз ташаккули Лигаи Миллатҳо, Љанги Якум ва Дуюми Љаҳон, бунёди Созмони Миллали Муттаҳид (минбаъд СММ), ки дар Ойинномаи он оид ба ҳуқуқи миллатҳо нисбати худмуайяннамоӣва баробарии тамоми кишварҳо қайд карда шудааст, қувват гирифтааст. То ба имрўз, аксарияти кишварҳо узви комилҳуқуқи ин созмони бонуфуз гардидаанд, ки миқдори умумии онҳо ба 193 давлат мерасад. Дар натиљаи равандҳои тағйирёбии низоми сиёсии љаҳонӣпас аз Љанги Дуюми Љаҳон ба арсаи љаҳон ба сифати иштирокчиёни комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ кишварҳо ва минтақаҳои нав, инчунин иштирокчиёни ѓайридавлатӣворид шудаанд [3, с. 31].

      Пас аз пош хурдани Иттиҳоди Шуравї, Ҷумҳурии Тољикистон соли 1992 ба қатори дигар давлатҳои соҳибистиқлоли фазои пас аз шуравӣузви комилҳуқуқи СММ гардид. Қайд намудан зарур аст, ки СММ барои ин кишварҳо заминаи муҳимми амалӣнамудани фаъолияти дипломатӣгардидааст, зеро маҳз созмони мазкур ва хусусияти демократӣдоштани Ойинномаи он имконияти муфидро дар як қатор бо кишварҳои пешбаранда, барои кишварҳои хурд баррасӣва қабули қарорҳо нисбати масъалаҳои муҳимми муосир бунёд менамояд. Яъне, СММ барои давлатҳои хурд шароити муфидро барои ворид шудан ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ ва муҳимтарин иштироки онҳоро дар ҳалли масъалаҳои муҳимми арсаи љаҳонӣтаъмин намудааст.

      Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи равшан ва мусбии робитаи байни “амният” ва “рушд” ба ҳисоб меравад. Бо кӯмак ва мусоидати Созмони Милали Муттаҳид мо аввалин шуда, барои расидан ба Ҳадафҳои Рушди ҳазорсола эҳтиёҷи кишварамонро ҳамаҷониба арзёбӣ намудем [18, с. 112].

      Бо вуҷуди рушди робитаҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои дуру наздик на ҳамаи зарфиятҳо ва имкониятҳои мавҷуда истифода гаштаанд. Барои комилан истифода шудани тамоми имконот дар баъзе мавридҳо иродаи сиёсӣ ва дар мавридҳои дигар мушкилоти сиёсӣ ва иқтисодӣ монеа мегарданд. Инчунин, сар задани нооромиҳо дар минтақа ва ё идома ёфтани баъзе моҷароҳо (дар мисоли Афғонистони ҳамсоя), кӯшишҳои дахолатҳои бесуботкунандаи давлатҳои савум дар умури кишварҳо ва офатҳои табиӣ ва бемориҳои сирояткунандаи (дар мисоли COVID – 19) ва ғайра низ монеа эҷод мекунанд. Ниҳоят иҷро нашудани баъзе аз бандҳои қарордодҳои дуҷониба ва бисёрҷониба, ки дар рафти мулоқотҳо ба имзо расидаанд, аз мушкилоти дигари робитаҳои кишвар дониста мешавад.

     Муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даврони Истиқлоли давлатӣ дар ҳалли рушду такомул қарор дошта, баҳри боз ҳам тақвият бахшидани нуфузи давлат дар минтақа ва ҷаҳон равона гардидааст. Инчунин, сафарҳо, мулоқотҳо ва музокироти Асосогузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарм Эмомалӣ Раҳмон бо роҳбарони давлатҳо ва созмонҳои гуногун гувоҳи онанд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди муносибатҳои гуногунҷабҳаи сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ бо тамоми кишварҳои минтақа ва ҷаҳон манфиатдор аст.

      Маҳз дар асоси чунин таѓйирёбӣ сегментҳои нави фазоӣдар муносибатҳои байналмилалї, ба монанди сегменти кишварҳои рў ба инкишоф, сегменти кишварҳои нави арупої, сегменти кишварҳои эътирофнашуда, сегменти давлатҳои пас аз шуравӣташаккул ёфтанд.

      Дар чунин ҳолати тағйирёбӣ сохторҳои ғарбӣкӯшиш менамуданд, ки ба тариқи доимї, давра ба давра давлатҳои хурди фазои пас аз шуравиро ба доираи таъсиррасонии худ љалб намоянд. Иттиҳоди Аврупо ва Созмони аҳдномаи Атлантикаи Шимолӣ(минбаъд СААШ) барои амалӣнамудани ин мақсад барномаҳои гуногунро дар фазои пас аз Шуравӣба роҳ мемонданд.

      Муаллифони гуногун қайд менамоянд, ки дар шароити муосир моҳияти азнавсозии ҷаҳонишавии муносибатҳои байналмилалӣ ва инкишофи љаҳонӣдар бунёд намудани сохтори нави фазоӣзоҳир мегардад, ки ҳаёт ва инкишофи љаҳонро дар даҳсолаҳои минбаъда муайян менамояд. Чунин сохтор ҳам аз рўи нишондиҳандаҳои ҳудудӣва ҳам ташкилнамої, ҷаҳонӣҳисобида мешавад, зеро  доираи тамоми фазоҳои асосии ташаккулёфтаро фарогир аст [2, 10].

      Як қатор муҳаққиқон қайд менамоянд, ки шакли сегментии фазои ҷаҳонии муносибатҳои байналмилалӣ метавонад, ки ба як қатор душвориҳо оварда расонад. Ба тариқи мисол метавон дарки хислат ва роҳҳои инкишофи тартиботи љаҳониро қайд намуд. Илова бар ин, агар дар гузаштаи на он қадар дур дар харитаи сиёсии љаҳон сегменти давлатҳои бузург аз рўи ҳудуд ва аҳолӣҳукмронӣменамуданд, дар шароити имрўза аксарияти давлатҳоро метавон ба кишварҳои хурд ворид намуд, ки дорои ҳудуди маҳдуд ва аҳолии на он қадар зиёданд.

       Маврид ба зикр аст, ки дар љаҳони муосир, ки дар он доштани нерўи иқтисодӣва ҳарбӣмуҳим аст, зеро маҳз онҳо мавқеъ ва таъсири ин ва ё он давлатро дар муносибатҳои байналмилалӣ муайян менамоянд. Бинобар ин, кишварҳои хурд мақоми махсусро касб намуда, шавқу раѓбат нисбат ба онҳо рўз ба рўз боло меравад.

      Таҳлилҳо ва мушоҳидаҳо нишон медиҳанд, ки дар воқеъ, яке аз масъалаҳои мураккаб барои аъзоёни нави љомеаи љаҳонӣ– масъалаи ба даст овардани эътирофи воқеии байналмилалӣ ба ҳисоб меравад, ки асосан барои кишварҳои хурд, ки маротибаи аввал ба арсаи сиёсии љаҳон ворид мешаванд, душвар ва мураккаб аст.

      Аз ин лиҳоз, дохил гардидани Ҷумҳурии Тољикистон ба љомеаи СММ заминаи инкишофи ҳамкориҳоро бо аъзоён ва ташкилотҳои махсусгардонидашудаи он таъмин намуд. Дар муддати на он қадар тўлонии аъзогӣдар СММ, Љумҳурии Тољикистон тавонист, ки муносибатҳои муфидро бо тамоми ниҳодҳои ин созмон ва аксарияти давлатҳо ба роҳ монда, иштирокчии фаъол ва назарраси муносибатҳои байналмилалӣ гардад.  

      Хусусияти дигаре, ки барои ворид гардидани Ҷумҳурии Тољикистон, ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ бо мустаҳкам гардидани мавқеи созмонҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ алоқаманд аст. Дар фаъолияти созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавї, асосан шароите ташаккул меёбад, ки дорои хислати ѓайридискриминатсионии алоқамандии тамоми иштирокчиён буда, дар доираи ҳуқуқи байналмилалӣ амал менамояд.

      Илова бар ин қайд намудан зарур аст, ки дар баланд гардидани аҳаммияти кишварҳои хурд шароити ҷуғрофӣ, сиёсї, этникӣва иқтисодӣбузург аст. Дар ин радиф шавқмандии кишварҳои пурқувват дар мављудияти кишварҳои хурд аҳаммияти махсус дорад. Қайд намудан зарур аст, ки кишварҳои хурд тавозуни қувваро дар сатҳҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣнигоҳ дошта, мављудияти онҳо бо зарурати функсионалӣмуайян карда мешавад. 

      Душвории ташаккули сиёсати хориљии Ҷумҳурии Тољикистон дар он зоҳир мегардид, ки ин раванд заминаҳаҳо ва таљрибаҳои заруриро доро набуд. Дар давраи шуравӣҶумҳурии Тољикистон дорои анъанаҳои комили фаъолияти хориљӣнабуд. Принсипҳои дипломатияи шуравӣдар асосии номутобиқатии идеология, мақсад ва вазифаҳо дар чунин ҳолат корношоям буданд. Барои Ҷумҳурии Тољикистон зарур буд, ки барои танзими фаъолияти хориљии худ, ҳуљљати алоҳида қабул намояд, то ин ки самт ва чигуна амалӣгардидани сиёсати хориљӣмуайян карда шавад. Аз ин рў, зарурат қабули Консепсияи сиёсати хориљии Ҷумҳурии Тољикистон пеш омад.

      Бинобар ин, мувофиқи Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари хатару чолишҳои мазкур, ки ба амнияти низоми муносибатҳои байналмилалӣ ва аз ҷумла ба амнияти Ҷумҳурии Тоҷикистон чун ҷузъи таркибии ин низом таҳдид мекунанд, ҳамчунин омилҳои минтақавии зерин вуҷуд доранд, ки барои манфиатҳои миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон хатарзо маҳсуб мешаванд:

             бино ба мавқеи ҷуғрофии худ, қарор гирифтани Ҷумҳурии Тоҷикистон дар меҳвари манфиатҳои геополитикии ҷаҳони муосир;

             наздикии Тоҷикистон ба минтақаҳои хушунатбор, манбаъҳои зуҳури терроризм, марказҳои таълими ифротгароӣ ва маҳалҳои тавлиди воситаҳои нашъадор;

             тавсеаи фаъолияти гурӯҳҳои террористӣ ва ҳизбу ҳаракатҳои ифротгароӣ дар минтақа;

             имкони истифодаи қаламрави кишвар барои қочоқи байналмилалии моддаҳои нашъадор ва интишори ғояҳои ифротгароӣ;

             ҳалношуда боқӣ мондани масъалаҳои делимитатсия ва демаркатсияи марзҳо миёни кишварҳои минтақа ва имкони барангехтани низоъҳо миёни қавму халқҳои минтақа;

             вуҷуди монеаҳои гуногун дар ҷодаи ҳамгироии муассири минтақавӣ, рафтуойи озоди одамон ва ҳамлу нақли бемамониати молу хизматрасонӣ;

             набудани ҳамкории воқеӣ дар истифодаи оқилонаи захираҳои обиву энергетикии минтақа;

             афзудани шиддати мушкилоти демографӣ ва экологӣ дар минтақа ва имкони истифодаи онҳо ҷиҳати барангехтани муқовимат дар ҷомеа [1].

      Раванди мустаҳкам намудани истиқлолияти давлатҳои пас аз шуравӣдар асоси заифии нишондиҳандаҳои инкишофи муносибатҳои бозоргонї, шароити муфиди иљтимоиву иқтисодї, зарурати воқеии ҳимояи сохтори конститутсионї, нигоҳ доштани истиқлолият ва сохтори давлатдорӣмушкил ва мураккаб мегардид. Илова бар ин барои давлатҳои љавон вазифаи мустаҳкам намудани боварӣва амнияти тарафайн дар сарҳад бо давлатҳои ҳамсоя мувофиқи воқеъияти нави сиёсӣдар минтақа қарор дошт [7, с. 3].

      Мустаҳакам гардидани вобастагии тарафайни давлатҳои миллӣдар шароити ҷаҳонишавӣ дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти байналмилалӣ, инчунин доираи васеи хатар ва таҳдидҳои муосири минтақа тамоми кишварҳои Осиёи Марказиро ўҳдадор менамояд, ки дар сатҳи олӣмасъалаҳои таъмини якљояи амният ва устувориро дар тарҳҳои дуљониба ва бисёрљониба баррасӣнамоянд.

      Дар алоқаманди бо ин таърихи ворид гардидани Ҷумҳурии Тољикистон ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ ҳамчун давлати хурд қобили қайд аст. Ҳамчунин Ҷумҳурии Тољикистон дар маркази диққати манфиатҳои сиёсӣва геосиёсии бозингарони бузурги низоми муносибатҳои байналмилалӣ қарор гирифта буд.

      Ҷиҳати ноил шудан ба ҳадафи мазкур Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати хориҷии мустақили бисёрсамтиро, ки ба талаботи манфиатҳои олии давлативу миллӣ ҷавобгӯ буда, ҳадафи ба роҳ мондани муносибатҳои дӯстона ва мутақобилан судмандро бо кишварҳои гуногуни олам пайгирӣ мекунад ва ба эҳтироми бечунучарои ҳуқуқи байналмилалӣ асос ёфтааст, татбиқ менамояд.    

      Оид бо хусусиятҳои ворид гардидани давлатҳои пас аз шуравӣба низоми муносибатҳои байналмилалӣ сухан ронда, аҳаммияти таъсири иттилоотии кишварҳои бузургро ба ташаккули афкори умум қайд намудан зарур аст. Ин кишварҳо асосан “қувваи нарм” – ро истифода намуда, дар ташаккули афкори умумии ҷомеа ширкат меварзиданд.

      Дар Ҷумҳурии Тољикистон, дар шароити ташаккули мустақилияти давлатӣқабул намудани қарорҳои мураккаб хос буд. Чунин қарорҳо ба ворид шудани Ҷумҳурии Тољикистон ба љомеа љаҳонӣба сифати субъекти ҳуқуқ ва муносибатҳои байналмилалӣ, ки яке аз вазифаҳои муҳим равона гардида буд. Як қатор муҳаққиқон қайд менамоянд, ки ин давраи якуми фаъолияти байналмилалии Ҷумҳурии Тољикистон ба ҳисоб меравад, ки то соли 2000 идома ёфта, дар љараёни он Ҷумҳурии Тољикистон роҳро аз амалҳои дипломатӣто ба сатҳи амалӣнамудани консепсияи васеъи муносибатҳои тарафайн бо љомеа љоҳонӣпаси сар намудааст. Хусусият, инкишоф ва давомнокии ин давра бо љанги шаҳрвандӣдар кишвар ва бартараф намудани натиљаҳои он дар доираи раванди барқарор намудани ризоияти миллӣалоқаманд аст.

      Давраи дуюм аз соли 2000 то ба имрўзро фаро мегирад, ки дар он консепсияи амалкунандаи сифати хориљии давлат ташаккул ёфт, ки хислат, дурнамо ва самтҳои асосии сиёсати хориљиро муайян менамояд. Дар ин давра дар ташаккули инфрасохтори хориљӣ– сафоратхонаҳо, номояндагиҳои консулигарӣва дипломатӣба итмом расидааст [19, 10].

      Дар ворид гардидани Ҷумҳурии Тољикистон ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ нақш ва мақоми созмонҳои байналмилалӣ бузург аст. Аъзои комилҳуқуқ гардидани Ҷумҳурии Тољикистон ба як қатор созмонҳо, ба монанди СММ, Созмони амнияти ҳамкорӣ дар Аврупо (минбаъ САҲА) нишон медиҳад, ки Ҷумҳурии Тољикистон сиёсати хориҷии худро бо назардошти ҳадафҳо ва манфиатҳои волои миллӣ муайян ва амалӣ менамояд.

      Таљрибаи иштироки Ҷумҳурии Тољикистон дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ нишон дод, ки давлатҳоро зарур аст, ки тамоми қувваи худро ба истифода намудани шаклҳои имконпазири дипломатии ҳалли осоиштаи мољароҳои дохилӣравона намоянд. Илова бар ин, ба дарки воқеии мавқеи худ ҳам дар фазои пас аз шуравӣва ҳам дар фазои сиёсати љаҳонӣкўшиш намоянд.     

      Амалӣнамудани сиёсати хориљӣдар Ҷумҳурии Тољикистон ҳамчун қисми таркибии раванди умумии ҳодисаҳои фазои пас аз шуравӣсурат мегирифт. Пас аз пошхурии Иттиҳоди Шуравӣтеъдоди муайяни кишварҳои хориљӣИстиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тољикистонро эътироф намуданд, дар кишвар намояндагиҳои дипломатии худро ифтитоҳ намуданд. Ба монанди дигар љумҳуриҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (минбаъд ИДМ), Ҷумҳурии Тољикистон низ аъзои САҲА ва СММ гардид. Қайд намудан зарур аст, ки дар самти амалӣнамудани сиёсати хориљї, дар фаъолияти кишварҳои тозаистиқлоли собиқи шуравӣфарқияти бузурге ба назар намерасид.

      Дар Ҷумҳурии Тољикистон неруҳои гуногун, ки оѓози давраи соҳибистиқлолӣба саҳнаи муборизаи сиёсии кишвар ворид гардида буданд, аз тасаввуроти геосиёсии давраи шуравӣва натиљаҳои пошхурии он берун монда буданд ва ба хотири амалӣнамудани мақсадҳои худ, манфиатҳои давлативу миллї, ояндаи инкишоф ва мақоми кишварро дар љаҳони нави хатарнок ва пуртаҳдид нодида гирифтанд. Илова бар ин, сиёсатмадороне, ки дар даст ҳокимият доштанд, дар асоси маҳдудияти иродаи сиёсӣнатавонистанд самт ва мундариљаи фаъолияти дохилӣва хориљии давлатро муайян намуда, тавозуни манфиатҳои неруҳои гуногунро дар љомеа таъмин намуда, онро барои ба даст овардани мақсадҳои умумимиллӣравона намоянд.

      Ҳамин тариқ, дар натиљаи мухолифатҳои сиёсии дохилї, ки дар асоси таъсири омилҳои беруна қувват мегирифтанд, Ҷумҳурии Тољикистон ба вартаи љанги таҳмилии шаҳрвандӣкашида шуд. Дар чунин ҳолат, ҳукуматдорон натавонистанд, ки низоми муносибатҳои байналмилалиро дуруст ба роҳ монда, барои танзими вазъияти ба вуљудомада љомеаи љаҳониро љалб намоянд. Дар натиљаи нооромиҳо ва муташанниљ гардидани вазъияти сиёсї, муносибатҳои дуљонибаи Ҷумҳурии Тољикистон бо кишварҳои хориљӣхалалдор гардида, намояндагиҳои дипломатии як қатор давлатҳо фаъолияти худро дар кишвар ихтисор ва ё муваққатан қатъ намуданд. 

      Қайд намудан зарур аст, ки яке аз хусусиятҳои ворид гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ соли 1992 дар Иљлосияи XXI Шурои Олӣаз тарафи Раиси Шурои Олӣдар “Мурољиатнома ба халқи Ҷумҳурии Тољикистон” баён шуда буд. Дар мурољиатномаи мазкур масъалаҳои муҳимтарини сиёсати хориљии Ҷумҳурии Тољикистон, бо назардошти вазъияти мураккаб ва ноором муайян карда шуд:

             ворид гардидани Ҷумҳурии Тољикистон ба љомеаи љаҳонї;

             барқарор намудан ё ба роҳ мондани муносибатҳои дипломатӣбо тамоми кишварҳое, ки мехоҳанд бо Ҷумҳурии Тољикистон дар заминаи баробарҳуқуқӣва муносибатҳои судманд ҳамкорӣнамоянд;

             ба роҳ мондани ҳамкориҳо бо созмонҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ дар асоси ба даст овардани узвият дар онҳо;

             мустаҳкам намудани ҳамкориҳо ва муносибатҳо бо кишварҳои ИДМ, пеш аз ҳама бо Федератсияи Русия, Ҷумҳуриҳои Узбекистон, Қазоқистон, Қирѓизистон ва Туркманистон;

             дахолат накардан ба ба корҳои дохилии кишварҳои дигар, барқарор намудани муносибат ва ҳамкориҳо бо тамоми кишварҳои љаҳон, аз љумла бо Афѓонистон, Покистон, Чин, Эрон ва дигар давлатҳои минтақаҳои гуногун [6, с. 354-355].

      Ҳамин тариқ, пас аз иљлосияи XXI Шурои Олии Љумҳурии Тољикистон марҳалаи нав дар сиёсати хориљии кишвар оѓоз ёфта, ташаккули он бо назардошти манфиатҳои миллӣба роҳ монда шуд. Сиёсати хориљии Ҷумҳурии Тољикистон дар заминаи эҳтироми меъёрҳои умумибашарї, принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣташаккул меёфт. Ҷумҳурии Тољикистони тозаистиқлол сиёсати хориљии худро дар асоси эҳтиром ва эътирофи меъёрҳои сиёсати байналмилалӣ, принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ, дифои манфиатҳои олии Ҷумҳурии Тољикистон дар арсаи байналмилалї, тамомияти арзї, мудохила накардан ба корҳои дохилии якдигар, баробарҳуқуқӣдар муносибати байни ҳамдигар, ҳамкории барои тарафҳо муфид ва судбахш танзим менамояд. Танҳо ҳамин гуна сиёсат метавонад амнияти Ҷумҳурии Тољикистонро бо роҳҳои сиёсӣтаъмин созад, барои пешрафти ислоҳоти демократӣва равнақу ривољи иқтисодиёт, фарҳанг, илму маорифи он мусоидат кунад, ба ташаккули иқтисоди бозоргонӣва барқарор гардидани муносибатҳои нав ва босамари Ҷумҳурии Тољикистон бо кишварҳои узви ИДМ ва дигар кишварҳои љаҳон кӯмак расонад. Мо дар заминаи ҳамин усул ва бо назардошти манфиатҳои Ҷумҳурии Тољикистон ният дорем ба тамоми кишварҳои љомеаи љаҳонӣробитаҳои қавии иқтисодї, сиёсї, фарҳангӣбарқарор намоем” [21, с. 19].

      Дар ин давра зарур буд, ки заминаи байналмилаливу ҳуқуқии ҳамкорӣбо кишварҳои дигар ташаккул дода шавад. Дар як қатор бо ин ва коркарди таљрибаи муайяни фаъолияти дипломатї, вазифаи ташаккули механизми таъмини манфиатҳои стратегии миллӣдар хориљӣаввалиндараља ҳисобида мешуд. Дар ин самт амалҳои фаъолияти хориљї, мавқеъгирӣдар фазои пас аз шуравӣдар сатҳи муносибатҳои махсус аҳаммияти бузургро касб намуда буданд.

      Ба андешаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Љаҳон на танҳо ба кишварҳо, балки ба бунёдҳо, тамаддунҳо ва марказҳои қувва, ки ин кишварҳоро фарогиранд, људо карда мешавад. Ҳељ як давлат наметавонад, ки аз фазои геосиёсӣ ин бунёдҳо, ки таърихан ташаккул ёфтаанд, берун бимонад” [9, 152].

      Қобили зикр аст, ки дар ин давра, Ҷумҳурии Тољикистон асосан он метод ва воситаҳои роҳандозии сиёсати хориљиро пеш гирифт, ки хоси давлатҳо соҳибистиқлол дар арсаи байналмилалӣ мебошад. Маҳз чунин роҳ тавонист, ки ворид гардидани Ҷумҳурии Тољикистонро ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ таъмин намояд. Ба ақидаи мо, бе ворид гардидан ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ, амалӣнамудани самтҳои асосии сиёсати хориљӣдар шароити имрўза ѓайриимкон аст.

      Ҳамин тариқ, Ҷумҳурии Тољикистон тавонист, ки ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ ворид гардида, дар миқёси байналмилалӣ худро ҳамчун давлати фаъол нишон диҳад. Ташаббусҳои гуногуни Ҷумҳурии Тољикистон нисбати ҳалли масъалаҳои гуногун аз тарафи созмонҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ ва минтақавӣљонибдорӣгардидааст. Ин шаҳодати он аст, ки Ҷумҳурии Тољикистон дар асоси амалӣнамудани сиёсати хориљӣдар низоми муносибатҳои байналмилалӣ љойгоҳи худро пайдо намудааст. Инчунин, ворид гардидани кишварҳои соҳибистиқлол ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ дар доираи фаъолияти СММ имконпазир гардидааст. СММ барои давлатҳо шароити муфидро барои ворид шудан ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ ва иштироки онҳоро дар ҳалли масъалаҳои муҳимми арсаи љаҳонӣтаъмин намудааст. Илова бар ин созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣдар дохил шудани кишварҳо ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ мусоидат намудаанд.

 

РАҲМОНЗОДА Азимҷон

ходими пешбари илмии Шуъбаи  Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

номзади илмҳои таърих