Дар ҳошияи иштирок ва суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар нишасти навбатии Шурои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, 27.11.2025, шаҳри Бишкеки Ҷумҳурии Қирғизистон

         Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ (минбаъд – СААД) имрӯз ягона ташкилоти байналмилалии минтақавӣ дар фазои пасошӯравӣ мебошад, ки дорои механизмҳои воқеии амнияти дастҷамъӣ, аз ҷумла қувваҳои низомии муштарак ва уҳдадориҳои ҳатмии ҳуқуқии байналмилалӣ аст. Таърихи ташаккули он бевосита ба марҳалаи аввали гузариши давлатҳои тозаистиқлол аз Иттиҳоди Шӯравӣ ва зарурати ҳифзи амнияти онҳо дар шароити нооромиҳои сиёсиву низомӣ алоқаманд аст.

        15 майи соли 1992 дар шаҳри Тошкент шаш давлат – Арманистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Россия, Тоҷикистон ва Узбекистон Аҳднома дар бораи амнияти дастҷамъиро ба имзо расонданд. Соли 1993 ба он Озарбойҷон, Беларус ва Гурҷистон ҳамроҳ шуданд. Аҳднома 20 апрели соли 1994, пас аз анҷоми ратификатсияи миллӣ дар ҳамаи давлатҳо, эътибор пайдо кард. Дар моддаи 4 Аҳднома принсипи классикии амнияти дастҷамъӣ муқаррар шудааст: «Агар яке аз давлатҳои иштирокчӣ мавриди таҷовузи мусаллаҳонаи ягон давлат ё гурӯҳи давлатҳо қарор гирад, ин ҳолат ҳамчун таҷовуз нисбат ба ҳамаи давлатҳои иштирокчӣ дониста мешавад. Ҳамаи давлатҳои дигар ба давлати мавриди таҷовузёфта ёрии зарурӣ, аз ҷумла ёрии ҳарбӣ мерасонанд ва бо тамоми воситаҳои дар ихтиёрдоштаашон дастгирӣ мекунанд дар асоси ҳуқуқи худмуҳофизати дастҷамъӣ мувофиқи моддаи 51-и Оинномаи Созмони Милалҳои Муттаҳид».

        Аҳднома барои 5 сол баста шуда буд. Соли 1999 Озарбойҷон, Гурҷистон ва Узбекистон аз тамдиди узвият даст кашиданд. 2 апрели соли 1999 дар Москва Арманистон, Беларус, Қазоқистон, Қирғизистон, Россия ва Тоҷикистон Протоколи тамдиди Аҳдномаро ба имзо расонданд, ки тартиби худкори тамдидро барои ҳар панҷ сол муайян кард. Аз ҳамин лаҳза таркиби имрӯзаи СААД шакл гирифт.

        14 майи соли 2002 дар шаҳри Москва Шӯрои амнияти дастҷамъӣ қарор қабул кард, ки ба Аҳднома мақоми ташкилоти байналмилалии минтақавӣ дода шавад.  7 октябри соли 2002 дар шаҳри Кишинёв Оинномаи СААД қабул гардид. Декабри соли 2003 Оиннома дар Котиботи СММ ба қайд гирифта шуд.  2 декабри соли 2004 СААД дар Ассамблеяи Генералии СММ мақоми нозири расмӣ гирифт.

Дар асоси моддаи 3-и Оинномаи СААД ҳадафҳои ташкилотро чунин муайян мекунад: 

- таҳкими сулҳ, амнияти байналмилалӣ ва минтақавӣ; 

- ҳифзи дастҷамъонаи истиқлолият, тамомияти арзӣ ва соҳибихтиёрии давлатҳои узв.

Принсипҳои асосӣ ин ташкилот: афзалияти воситаҳои сиёсӣ нисбат ба воситаҳои ҳарбӣ;  эҳтироми истиқлолият ва ихтиёрии иштирок; баробарии ҳуқуқу уҳдадориҳо;  дахолат накардан ба корҳои дохилӣ.

         СААД ҳамчун ташкилоти минтақавӣ дар маънои боби VIII-и Оинномаи СММ (моддаҳои 52–54) эътироф мешавад. Уҳдадориҳои моддаи 4-и Аҳдномаи 1992 комилан ба моддаи 51-и Оинномаи СММ мувофиқат мекунанд ва ҳуқуқи истифодаи қувваро танҳо дар ҳолатҳои худмуҳофизатӣ ва ё бо иҷозати Шӯрои Амнияти СММ пешбинӣ менамоянд.

        Нишасти навбатии Шӯрои амнияти дастҷамъии СААД, ки 27 ноябри соли 2025 дар шаҳри Бишкек баргузор гардид, аз нуқтаи назари ҳуқуқии байналмилалӣ аҳамияти таърихӣ дорад. Дар он бори аввал ду санад бо қувваи ҳатмии ҳуқуқӣ барои даҳсолаи оянда (2026–2030) қабул карда шуданд: 

1) Нақшаи рушди ҳамкории ҳарбии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030.

2) Стратегияи зиддимухаддаротии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030. 

        Иштироки фаъол ва суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин нишаст на танҳо мавқеи миллии Тоҷикистон, балки дурнамояи умумии рушди ҳуқуқии СААД-ро муайян намуд. Нишасти Шӯрои амнияти дастҷамъии СААД дар Бишкек (27 ноябри 2025) аз нуқтаи назари ҳуқуқи байналмилалӣ воқеан марҳалаи нав дар таърихи ташкилот гардид. Дар як рӯз ду ҳуҷҷати стратегӣ бо қувваи ҳатмии ҳуқуқӣ барои тамоми давлатҳои узв қабул карда шуданд, ки барои даҳсолаи 2026–2030 заминаи нави ҳамкории низомӣ ва ғайринизомиро муқаррар намуданд.

1. Нақшаи рушди ҳамкории ҳарбии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030. Хусусиятҳои ҳуқуқии ин Нақша дар он аст, ки он бо қарори Шӯрои амнияти дастҷамъӣ (моддаи 12-и Оинномаи СААД) қабул шуда, барои ҳамаи шаш давлат ҳатмӣ мебошад. Мувофиқи моддаи 2(а)-и Конвенсияи Вена оид ба ҳуқуқи аҳдҳои байналмилалӣ (1969) ҳамчун созишномаи байнидавлатӣ дорои қувваи ҳуқуқии ҳатмӣ аст ва бори аввал нақшаи миёнамуҳлати ҳамкории ҳарбӣ бо мӯҳлати дақиқи 5-сола ва нишондиҳандаҳои санҷишпазир қабул карда шуд.

Мазмуни асосӣ ва аҳамияти ҳуқуқӣ ин нақша дар он аст, ки:

1. Нақшаи ягонаи омодабошии Неруҳои муштараки вокуниши сареъ дар се самти минтақавӣ - Шарқӣ, Ғарбӣ ва Қафқоз-Осиёи Марказӣ -таҳия шуд.

2. Гурӯҳҳои муштараки доимӣ дар самти ҷанубии СААД (Тоҷикистон – Қирғизистон – Россия) таъсис меёбад.

3. Ҳаҷми хариди ягонаи аслиҳа ва техникаи ҳарбӣ то 35 % аз ниёзҳои миллӣ то соли 2030 баланд бардошта мешавад.

4. Стандартҳои миллии ҳарбӣ бо стандартҳои СААД ҳамоҳанг мегарданд.

Аз лиҳози ҳуқуқӣ ин Нақша механизми воқеии иҷрои моддаи 4-и Аҳдномаи 1992 мебошад, зеро ҳоло барои ҳар як давлат уҳдадории мушаххаси миқдорӣ ва мӯҳлатнок муқаррар шудааст.

2. Стратегияи зиддимухаддаротии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030. Хусусиятҳои ҳуқуқияш дар он аст, ки аввалин ҳуҷҷати ягонаи стратегӣ дар таърихи СААД дар соҳаи мубориза бо гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир буда, ба Конвенсияи СММ оид ба маводи мухаддир (1961), Конвенсияи СММ оид ба моддаҳои психотропӣ (1971) ва Конвенсияи СММ зидди гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва моддаҳои психотропӣ (1988) мувофиқ аст. Моддаи 16-и Оинномаи СААД («Ҳамкорӣ дар мубориза бо ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ») асоси ҳуқуқии Стратегия мебошад.

Мазмуни асосӣ ва аҳамияти ҳуқуқии Стратегия чунинанд:

1. Эътирофи «роҳи шимолии Афғонистон» ҳамчун таҳдиди рақами якуми амният барои ҳамаи давлатҳои узв.

2. Таъсиси гурӯҳҳои муштараки тафтишотӣ-амалиётӣ бо иштироки мақомоти махсуси ҳар шаш давлат.

3. Соли 2027 оғози сохтмони Маркази минтақавии СААД оид ба мониторинги гардиши мухаддирот.

4. Зарурати ҳамоҳангсозии феҳристи миллии моддаҳои мамнӯъ ва прекурсорҳо.

        Дар суханронии худ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори аввал дар сатҳи олӣ пешниҳод карданд, ки СААД ва Маркази минтақавии зиддимухаддаротии Созмони Ҳамкории Шанхай (бо марказ дар Душанбе) робитаи мустақими ҳуқуқӣ барқарор намоянд. Ин пешниҳод аз нуқтаи назари ҳуқуқ метавонад ба имзои Созишномаи байни ду ташкилот оварда расонад ва председенти нави ҳамкории ду ташкилоти калонтарини минтақавӣ гардад.

        Дар ҷамъбаст Шӯрои амнияти дастҷамъӣ қарор қабул кард, ки татбиқи Барномаи ҳадафманди байнидавлатӣ аз соли 2013 (бо таҳрири соли 2021) то соли 2030 пурра маблағгузорӣ ва бо техникаи муосир таъмин карда шавад. Ин қарор бори аввал дар таърихи СААД ба як лоиҳаи мушаххаси миллӣ-минтақавӣ мақоми «лоиҳаи афзалиятноки дастҷамъӣ» дод.

       Санадҳои қабулшуда дар шаҳри Бишкек СААД-ро аз як иттиҳоди сиёсиву низомии умумӣ ба ташкилоти дорои пояи мустаҳками ҳуқуқии барномавӣ ва молиявӣ табдил доданд. Ҳоло ҳар як давлати узв на фақат уҳдадории умумӣ, балки вазифаҳои мушаххаси миқдорӣ ва мӯҳлатнок дорад, ки ин аз лиҳози ҳуқуқи байналмилалӣ марҳалаи комилан нав дар институсионализатсияи СААД мебошад.

       Нишасти навбатии Шурои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ на танҳо бо қабули ду санадҳои стратегӣ, балки бо матраҳ гардидани як силсила таҳдидҳои комилан нав дар сатҳи олӣ аз фарқияти сифатӣ бархӯрдор шуд. Бахусус суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нишон дод, ки СААД бояд зудтар ба низоми ҳуқуқии худ ислоҳоти ҷиддӣ ворид намояд, то ба таҳдидҳои ғайрианъанавӣ ва гибридӣ посухи саривақтӣ ва ҳуқуқӣ дода тавонад.

        Бори аввал дар таърихи СААД роҳбари давлати узв (Президенти Тоҷикистон) аз минбари Шӯрои амнияти дастҷамъӣ ошкоро изҳор намуд, ки гурӯҳҳои террористию ифротӣ аллакай аз технологияҳои зеҳни сунъӣ барои таблиғ, ҷалби аъзо, банақшагирии ҳамлаҳо ва ҳатто идораи дронҳо истифода мебаранд. Имрӯз дар пояи ҳуқуқии СААД ягон ҳуҷҷати махсус дар бораи мубориза бо кибертерроризм ва таҳдидҳои марбут ба зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад. Ин холигии ҳуқуқӣ метавонад дар ояндаи наздик ба осебпазирии ҷиддӣ табдил ёбад. Зарурат пеш омад, ки то соли 2027 дар доираи СААД чунин санадҳо қабул гарданд: 

- Протоколи иловагӣ ба Оинномаи СААД «Дар бораи мубориза бо таҳдидҳои киберӣ ва истифодаи зеҳни сунъӣ аз ҷониби гурӯҳҳои террористӣ»; 

- Созишномаи алоҳида дар бораи табодули фаврии иттилооти киберӣ миёни хадамоти махсуси давлатҳои узв.

        Сарҳади 1400-километраи Тоҷикистон бо Афғонистон то ҳол ягона хатти фронталии СААД боқӣ мемонад, ки бо минтақаи ноороми сиёсӣ бевосита ҳамсарҳад аст. Дар нишаст бори дигар таъкид гардид, ки гардиши мухаддирот, интиқоли ҷангиён ва силоҳ аз ин самт ҳамчунон таҳдиди рақами якум мебошад. 

        Аз лиҳози ҳуқуқӣ муҳимтарин натиҷаи нишаст ин эътирофи расмии Барномаи ҳадафманди таҳкими сарҳади Тоҷикистону Афғонистон (соли 2013/2021) ҳамчун лоиҳаи афзалиятноки дастҷамъии СААД то соли 2030 буд. Ин маънои онро дорад, ки маблағгузорӣ ва таъминоти техникӣ акнун на танҳо масъалаи дуҷонибаи Тоҷикистону Россия, балки уҳдадории ҳуқуқии ҳамаи шаш давлати узв мебошад.

         Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки дар ҳудуди Тоҷикистон Маркази аксуламалҳои башардӯстонаи СААД таъсис ёбад. Ин пешниҳод комилан ба моддаи 8-и Оинномаи СААД («Ҳамкорӣ дар соҳаи ёрии башардӯстона») мувофиқат мекунад ва метавонад ба СААД имкон диҳад, ки дар ҳолатҳои фавқулодда (офатҳои табиӣ, гурезаҳо аз Афғонистон, буҳронҳои экологӣ) зуд ва муассир амал кунад. То ҳол чунин марказ вуҷуд надорад ва таъсиси он СААД-ро ба сатҳи нави фаъолияти ғайринизомӣ бармебардорад.

        Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи робитаи мустақими СААД бо Маркази минтақавии зиддимухаддаротии СҲШ метавонад ба аввалин председенти ҳуқуқии ҳамкории расмии ду ташкилоти бузурги минтақавӣ табдил ёбад. Дар шароити кунунӣ ҳарду ташкилот аъзои умумӣ доранд (ба ҷуз Арманистон ва Беларус), ки ин корро аз лиҳози ҳуқуқӣ хеле осон мекунад.

Нишасти навбатии Шурои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Бишкек-2025 собит намуд, ки СААД аз соли 1992 то кунун се марҳалаи асосиро паси сар кардааст: 

1) марҳалаи аҳдномавӣ (1992–2002), 

2) марҳалаи институсионалӣ (2002–2025), 

3) марҳалаи стратегӣ-ислоҳотӣ (аз соли 2025 сар шуда). 

        Имрӯз СААД на танҳо иттиҳоди низомӣ, балки ташкилоти муосири амнияти ҳамаҷониба мебошад, ки бояд ба таҳдидҳои классикӣ (гардиши мухаддирот, терроризм) ва таҳдидҳои нав (зеҳни сунъӣ, киберҳамлаҳо, буҳронҳои башардӯстона) якҷоя посух диҳад. 

        Саҳми Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин марҳала ниҳоят калон аст. Кишвари мо бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на фақат қабулкунандаи ёрии амниятӣ, балки ташаббускори фаъоли ислоҳоти ҳуқуқӣ ва стратегӣ гардид. Пешниҳодҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (маркази башардӯстона, робита бо СҲШ, мубориза бо зеҳни сунъии террористӣ) аллакай ба рӯзномаи кории СААД дохил шудаанд ва дар солҳои 2026–2030 бояд ба санадҳои навбатӣ табдил ёбанд. Ҳамин тариқ, нишасти Бишкек-2025 на танҳо натиҷа, балки оғози марҳалаи нави рушди ҳуқуқӣ ва амалии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ гардид, ки дар он Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши пешбаранда ва таърихӣ бозида истодааст.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад

муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор