Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030  -

Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

   Иттиҳоди Аврупо (ИА) дар асри 21 ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар танзими зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфта, стратегияи ҳуқуқии худро бо мақсади таъмини бехатарӣ, шаффофият ва риояи арзишҳои инсонмарказ таҳия кардааст. Чаҳорчӯби ҳуқуқии ИА ба мувозинати байни инноватсияи технологӣ ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шуда, аз анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, ба монанди ахлоқи Иммануил Кант ва эмпиризми Ҷон Локк илҳом мегирад.

   Дар соли 2018 Комиссияи Аврупо “Стратегияи зеҳни сунъї барои Аврупо” (AI Strategy for Europe)-ро эълон кард, ки чаҳорчӯби умумиро барои рушди зеҳни сунъӣ дар ИА муайян мекунад [1, 15]. Ин стратегия ба се ҳадафи асосӣ нигаронида шудааст:

- Мусоидат ба инноватсия. Сармоягузорї ба таҳқиқот ва таҳия, бо ҷудо кардани 20 миллиард евро то соли 2027 тавассути барномаҳои Horizon Europe ва Digital Europe [2, 20].

- Таъмини бехатарї ва шаффофият. Танзими системаҳои зеҳни сунъӣ барои ҳифзи ҳуқуқи инсон ва пешгирї аз хатарҳо [3, 25].

- Инсонмарказї. Зеҳни сунъӣ бояд ба арзишҳои аврупої, ба монанди озодї, адолат ва махфият, хидмат кунад [4, 30].

Олими бритониёї Венди Холл, ки дар таҳияи ин стратегия иштирок дошт, таъкид мекунад, ки ИА кӯшиш мекунад пешвои ҷаҳонї дар зеҳни сунъии ахлоқї гардад, ки аз муносибатҳои бештар тиҷоратии ИМА ва назоратмаркази Чин фарқ мекунад [5, 35]. Ин стратегия ба дастовардҳо дар соҳаи тандурустї (масалан, Owkin дар Фаронса) ва нақлиёт (FiveAI дар Британияи Кабир) мусоидат кардааст [6, 40].

ИА якчанд санадҳои ҳуқуқии муҳимро барои танзими зеҳни сунъӣ қабул кардааст, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон ва шаффофият нигаронида шудаанд:

- Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2018): GDPR, ки яке аз қонунҳои пешрафтаи ҷаҳонї дар ҳифзи маълумот аст, ҷамъоварї, коркард ва нигоҳдории маълумоти шахсиро танзим мекунад, ки барои зеҳни сунъї муҳим аст [7, 45]. GDPR ба ширкатҳо талаб мекунад, ки ризоияти корбаронро гиранд, маълумотро муҳофизат кунанд ва қарорҳои автоматиро шарҳ диҳанд (Моддаи 22), ки ба стартапҳои зеҳни сунъї, ба монанди BenevolentAI, таъсир мерасонад [8, 50].

- Қонуни зеҳни сунъї (AI Act, 2021): Ин қонун, ки аввалин чаҳорчӯби ҳамаҷонибаи танзими зеҳни сунъї дар ҷаҳон аст, системаҳои AI-ро ба категорияҳои хавфи паст, хавфи баланд ва хавфи ғайриқобили қабул тақсим мекунад [9, 55]. Системаҳои хавфи баланд, ба монанди шинохти чеҳра дар амният, бояд ба талаботи қатъї, аз қабили шаффофият ва санҷиши мустақил, риоя кунанд [10, 60]. Системаҳои хавфи ғайриқобили қабул, ба монанди баҳодиҳии иҷтимої, манъ шудаанд [11, 65].

- Қонуни хидматҳои рақамї (DSA, 2022): DSA платформаҳои рақамиро, аз ҷумла онҳое, ки зеҳни сунъїро истифода мебаранд, танзим мекунад, бо таъкид ба ҷилавгирї аз мундариҷаи ғайриқонунї ва ғаразнокии алгоритмҳо [12, 70].

- Қонуни бозорҳои рақамї (DMA, 2022): DMA ба пешгирї аз монополияи ширкатҳои бузурги технологӣ, ба монанди Google ва Microsoft, нигаронида шуда, ба стартапҳои зеҳни сунъӣ имкон медиҳад, ки дар бозори рақобатпазир фаъолият кунанд [13, 75].

Олими олмонї Франк Паскуале таъкид мекунад, ки AI Act ва GDPR ба шаффофият ва масъулияти ширкатҳои зеҳни сунъї таъкид мекунанд, ки аз фалсафаи Канти Олмон оид ба универсалии ахлоқ илҳом гирифтааст [14, 80].

Стратегияи ҳуқуқии ИА мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст:

- Ғаразнокии алгоритмҳо: Системаҳои зеҳни сунъї метавонанд ба табъиз, хусусан дар соҳаи амният ва коргузорӣ, оварда расонанд. Олими бритониёї Джоанна Брайсон қайд мекунад, ки AI Act ба коҳиши ғаразнокї тавассути санҷиши мустақил нигаронида шудааст, аммо амалисозии он дар амал мушкил аст [15, 85].

- Махфияти маълумот: GDPR ба ҳифзи маълумот таъкид мекунад, аммо талаботи қатъї метавонанд инноватсияро суст кунанд, хусусан барои стартапҳои хурд бо захираҳои маҳдуд [16, 90]. Олими фаронсавї Мишел Виван пешниҳод мекунад, ки мувозинати байни махфият ва инноватсия барои рақобатпазирии ИА муҳим аст [17, 95].

- Масъулияти қарорҳо: AI Act ба муайян кардани масъулияти ҳуқуқї барои қарорҳои зеҳни сунъї, ба монанди садамаҳои мошинҳои худгард, нигаронида шудааст. Аммо, “мушкилоти қуттии сиёҳ” (black box problem) муайян кардани масъулиятро мушкил мекунад [18, 100].

- Таъсири иҷтимої: Автоматикунонии зеҳни сунъї метавонад ба талафоти ҷойҳои корї оварда расонад. Олими шведї Карл Фрей нишон медиҳад, ки то 40% ҷойҳои корї дар ИА метавонанд таҳти таъсири зеҳни сунъї қарор гиранд, ки мубоҳисаро дар бораи даромади асосии универсалї ба миён овардааст [19, 105].

Стратегияи ҳуқуқии ИА аз муносибатҳои Осиё, ба монанди Чин, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубї, фарқ мекунад:

- Чин. Танзими Чин ба монанди PIPL ва “Чораҳои муваққатї” (ба бахши 6.1 нигаред), ба амнияти миллї ва назорати мундариҷа тамаркуз мекунад, дар ҳоле ки ИА ба ҳуқуқи инфиродї ва адолат афзалият медиҳад [20, 110]. Фалсафаи Конфутсий дар Чин ба гармонияи иҷтимої таъкид мекунад, дар ҳоле ки фалсафаи ғарбї дар ИА ба озодии инфиродї нигаронида шудааст [21, 115].

- Ҷопон. “Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъї” ва “Стратегияи роботии Ҷопон” (ба бахши 6.2 нигаред) ба ҳамзистии гармонияи инсон ва робот нигаронида шудаанд, ки аз Буддоизм илҳом гирифтааст. ИА танзими қатъїтар дорад, ки ба пешгирї аз хатарҳои зеҳни сунъї нигаронида шудааст [22, 120].

- Кореяи Ҷанубї. “Қонуни асосии зеҳни сунъї” (ба бахши 6.3 нигаред) ба мувозинати байни инноватсия ва ахлоқ нигаронида шуда, ба ИА монанд аст, аммо бо таваҷҷуҳ ба манфиати ҷомеа, ки аз Конфутсий илҳом гирифтааст [23, 125].

Дар соли 2025 Комиссияи Аврупо эълон кард, ки нияти такмили AI Act-ро дорад, ки бо номи “AI Act 2.0” маъруф аст ва ба талаботи муосири технологї, ба монанди зеҳни сунъии тавлидшуда (Generative AI), мутобиқ хоҳад шуд [24, 130]. Ин қонун ба ҳадафҳои зерин нигаронида мешавад:

- Танзими Generative AI. Меъёрҳо барои чатботҳо ва мундариҷаи тавлидшуда, бо таъкид ба тамғагузории мундариҷа ва пешгирї аз дезинформатсия [25, 135].

- Дастгирии стартапҳо. Коҳиши бюрократия барои ширкатҳои хурди зеҳни сунъї тавассути имтиёзҳо ва сандуқҳои сармоягузорї [26, 140].

- Ҳамкорїи байналмилалї. Мутобиқшавї ба стандартҳои ҷаҳонї, ба монанди ISO, ва ҳамкорї бо кишварҳои ба монанди ИМА ва Кореяи Ҷанубї [27, 145].

Олими бритониёї Ник Бостром пешниҳод мекунад, ки ИА метавонад пешвои танзими ҷаҳониро дар зеҳни сунъї гардад, аммо бояд мувозинати байни танзими қатъї ва инноватсияро таъмин кунад [28, 150].

Стратегияи ҳуқуқии Иттиҳоди Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъї, ки бо GDPR, AI Act, DSA ва DMA муайян шудааст, ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, шаффофият ва инсонмарказї нигаронида шудааст. Фалсафаи муосири ғарбї ба ин муносибат замина гузошта, ИА-ро аз муносибатҳои Осиё, ки ба гармонияи иҷтимої ва амнияти миллї тамаркуз мекунанд, фарқ мекунад. Бо вуҷуди мубоҳисаҳо дар бораи ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимої, “AI Act 2.0” ва ҳамкорїи ҷаҳонї метавонанд мавқеи ИА-ро ҳамчун пешсафи зеҳни сунъии ахлоқї мустаҳкам кунанд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад

муовини директор оид ба илм ва таълим

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ

доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор